Дәстүрден – инновацияға!

     «Қазақ жеміс-көкөніс ғылыми-зерттеу институты» ЖШС Талғар өңірлік филиалы орналасқан Алмалық ауылындағы помологиялық бақта дәстүрге айналған Бау-бақша күні аясында «Дәстүрден – инновациялық селекцияға» атты семинар-кеңес өтті. Президент жанындағы Ұлттық ғылым академиясы, «Ұлттық аграрлық ғылыми білім беру орталығы» КЕАҚ, ҚЖКҒЗИ бірлесе ұйымдастырған ауқымды шараға Алматы қаласы мен облысы, Жамбыл, Түркістан облыстарынан селекционер-ғалымдар, шаруа қожалықтарының өкілдері, бағбандар қатысты.

Кеңесте ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігі Аграрлық ғылым және білім депар­таментінің директоры Айхан Сұлтан, Алматы облысы әкімі­нің орынбасары Бақытнұр Бақытұлы, Ұлттық аграрлық ғылыми-білім беру орталығы басқарма төрағасының мін­детін атқарушы Әлібек Дүйсенбаев, Қазақ жеміс-көкөніс шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының бас­қарма төрағасы Теміржан Айтбаев, жоғары оқу орындары мен ғылыми-зерттеу институттарының басшылары, жас ғалымдар, бизнес өкілдері мен мамандар сөз алып, өз ойларын ортаға салды.
Жиынды ашып, оған модераторлық еткен ҰҒА академигі, «Өсімдіктер биологиясы және биотехнологиясы институты» РМК молекулалық генетика зертханасының меңгерушісі Ерлан Тұрысбековтің айтуынша, бұл семинар-кеңестің мақсаты – Қазақстандағы жеміс-көкөніс шаруашылығын дамытудың өзекті мәселелері мен перспективаларын, сондай-ақ АӨК саласының тұрақты дамуындағы ғылыми зерттеулер мен селекцияның рөлін күшейту мәселелерін жан-жақты талқылау.
Алғаш сөз алған облыс әкімінің орынбасары Бақытнұр Бақытұлы алтын күзде тұрақты дәстүрге айналған бау-бақша күнін өткізу және жеміс-көкөніс саласында қордаланған мәселелер мен оларды шешу жолдарын талқылау­дың маңыздылығын баяндады. Оның айтуын­ша, Алматы облысының әкімдігі бұл бағытта жүйелі жұмыс атқарып келеді. Аймақта қазір аттестатталған 4 тәлімбақ жұмыс істейді, 772 шаруашы­лық жеміс-жидек дақылдарын өсі­румен, 7 кәсіпорын жемістерді өңдеумен айналысады, жалпы сыйымдылығы 30 мың тонна болатын 48 сақтау қоймасы бар. Жалпы, Алматы облысы еліміздегі бау-бақша өнімдері өндірісінің 16 пайызын қамтамасыз ете отырып, 2 орында тұр. Жыл сайын бағбаншылықты дамыту мақсатын­да Ұйғыр ауданында «Apricot Fest» өрік фестивалі өткізіледі. Сондай-ақ ол саладағы өзекті мәселелерді де атап өтті:
– Соңғы жылдары жеміс беретін бақтар алаңы 5 мың гектарға қысқарып, 16,5 мыңнан 11,9 мың гектарға дейін азайды. Сұрыптық құрамды жаңарту өте өзекті болып тұр. 12 мың гектарға жуық аумақтың тек 2 мың гектарында ғана қарқынды бақтар орналасқан. Алма ағаштарының 60 пайыздан астамын ауруларға төзімділігі төмен сұрыптар құрайды.

Бактериялық күйікке қарсы соңғы екі жылда бюджет қаражаты есебінен 402 гектар жер өңделді. Агротехнология да маңызды екенін айта кеткен жөн, 78 бау-бақша шаруашылығында үнемдеу әдістері 4,8 мың гектарға ғана енгізілген.
Ол кейбір шаруашылықтардың, атап айтқанда Еңбекшіқазақ ауданындағы «Юнифрут» ЖШС және Талғар ауданындағы «Баймене» ЖШС табыстарын да атап өтті. Мұнда заманауи агротехнологияларды енгізу өнімділікті арттыруға айтарлықтай ықпал еткен. Айталық, «Юнифрутта» үш жылда бір гектардан алынатын өнім 15-тен 45 тоннаға көбейсе, ал «Байменеде» 40 центнерге жеткен. Бақытнұр Бақытұлы сондай-ақ суарудың жаңа технологияларын енгізу және сақтау инфрақұрылымын салу бойынша инвестициялық жобалар бар екенін, бірақ тауар өндірушілердің қаржылық мүмкіндіктеріне байланысты оларды жүзеге асыру баяулап тұрғанын атап өтті. Оның ойынша, бау-бақша саласы агротехнологиялық процестің барлық кезеңін бақылауды қамтамасыз етуге және оны дамытуда талдамалық тәсілді қолдануға мүмкіндік беретін цифрландыруды қажет етеді. Өз сөзін қорытындылай келе ол саладағы бар қиындықтарға қарамастан, Алматы облысында бағбаншылық саласында үлкен әлеует бар екенін, оны тиімді пайдалану үшін заманауи технологияларды енгізу, кадрлардың біліктілігін арттыру және жалпы инфрақұрылымды дамыту қажеттігін атап өтті.
Ал Ауыл шаруашылығы министрлігі Аграрлық ғылым және білім департаментінің директоры Айхан Сұлтан бағбаншылық – агроөндірістік кешеннің басым бағыты екенін атап айтты. Оның пайымдауынша, барлық шаруашылық экономикалық даму тұрғысынан орнықты емес, ол үшін мемлекеттік қолдау шаралары, жеңілдікті субсидиялар, экономикалық преференциялар, ақпараттық сүйемелдеу шаралары қажет. Ол сондай-ақ, бұл бағытта министрлік «Сиверс алмасы» және әйгілі апортты қайта жаңғырту саласында ауқымды жұмыс жүргізіп жатқанын жеткізді. Сонымен бірге ғылыми қауымдастықты, атқарушы құрылымдарды, бизнесті бұл бағыттар бойынша өз күштерін біріктіруге шақырды.
Семинар-кеңесте Президент жа­нындағы ҚР ҰҒА Агробиоресурс­тар және экология жөніндегі ғылыми орталықтың басшысы Жанна Алманова­ның баяндамасы өте тартымды әрі нақты болғанын атап айтқан жөн. Ол Ұлттық ғылым академиясының Қазақ жеміс-көкөніс шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтымен бірлесіп жүргізетін Қазақстандағы көкөніс және бау-бақша ғылымын дамыту бойынша көптеген аспектіге тоқ­талды. Президент Жолдауын негізге ала отырып, баяндамашы ғылымның алдында тұрған негізгі міндеттер мен саладағы түйткілдерді атап көрсетті.
– Мемлекет басшысының Жол­дауында негізгі сын-қатерлер нақты көрсетілді. Бұл – өндірісті дамыту үшін ғылымнан нақты қайтарымның болмауы, ғылыми коммерцияландыру жүйесінің әлсіздігі. Сондай-ақ ұлттық азық-түлік нарығының импортқа тәуелділігін барынша азайту және дәстүрлі отандық өнімді шетелдік нарықтарға белсенді ілгерілету стратегиялық міндет болып саналады. Ауыл шаруашылығындағы практикалық мiндеттердi шешу үшiн цифрлық технологиялар мен жасанды интеллектiнi енгiзуге ерекше назар аударылуы тиiс. Ауыл шаруашылығы қазiргi заманғы шешiмдердi талап етедi және ғылыми салаларының тиiмдiлiгiн арттырудың нақты құралына айналуы тиiс.
1991 жылы Қазақстанда көкөніс дақылдары бойынша 15 қана отандық сұрып болған, қазір олардың саны 210-ға дейін өсті. Осы жылдар ішінде жеміс-жидектердің 180-нен астам сұрыбы шығарылған, алайда оларды өндіріске енгізу шектеулі күйінде қалып отыр. Қазақстанда өнімнің шамамен 50 пайызы жеке секторда өсіріледі. Алайда қолданып жүрген тұқымдар мен сорттар қазіргі заманғы селекциялық стандарттар мен нарық талаптарына сай емес. Саланың импортқа тәуелділігі шамамен 70-95 пайызды құрайды. Жыл сайын республикалық бюджеттен импортқа 10 млрд теңгеден астам қаржы жұмсалады. Жеміс-көкөніс шаруашылығының дамуы отандық селекциялық және тұқым өсіру базаларының әлсіздігі, импорттық отырғызу материалдарына тәуелділік салдарынан тежеліп тұр. Біздің сұрыптар әлемдік нарықта бәсекеге қабілетсіз, өйткені селекциялық ғылыми жетістіктерді ауыл шаруашылығы өндірушілеріне жеткізудің қазіргі заманғы жүйесі жоқ, тұқым өндіру және тұқым шаруашылығы жүйесі дамымаған, сертификаттау мен сақтаудың инновациялық инфрақұрылымы да жоқ, жеміс-көкөніс өнімдерінің қосылған құны терең өңдеудің нашар дамуынан тым төмен күйінде қалып отыр, – деді ол.
Баяндамашы тек түйткілді мәсе­лелерді ғана атап қоймай, соны­мен бірге ҰҒА оларды шешу бойынша қандай жұмыстар жүргізіп жатқанына да тоқталды. Бұл – ғылыми-зерттеу институттары, жоғары оқу орындары мен агрохолдингтердің қатысуымен мамандандырылған аймақтық агроконсорциумдар құру, «ғылым-өндіріс» технологияларын трансферттеу үшін мамандандырыл­ған ғылыми-өндірістік селекция­лық-генетикалық және тұқым өсіру орталықтары, демонстрациялық бақтар желісін құру, басым бағыттар бойынша пәнаралық мегагранттарды іске асыру және олардың нәтижеле­рін коммерцияландыру, нақты проб­лемаларды шешу үшін цифрлық технологиялар мен жасанды интел­лект қолдану. Бұдан басқа, академия Қазақстанның жетекші ғалымдарымен бірлесіп, бағдарламалық-нысаналы қаржыландыру шеңберінде жеміс, көкөніс және бақша дақылдары бойынша ұзақ мерзімді ғылыми-техникалық бағдарламаларды орын­дауға молекулярлық генетиканың, биоин­женерияның, жеделдетілген өсіру және көбейту биотехнологияларының, фенотиптеу мен биоинформатиканың қазіргі заманғы әдістерін қолдана отырып, екі техникалық тапсырма әзірлеген. Бұл бастамалармен қатар, академия агроөнеркәсіп кешенін бірлесіп ғылыми дамыту мақса­тында, Ресей ғылым академиясы­мен ынтымақтастық туралы қол қойылған меморандум шеңберінде жеміс және жидек дақылдары бойынша селекциялық-генетикалық биотехнологиялық орталықтар құруға бастамашылық еткен. Олар – Түркістан облысындағы «Жеміс-көкөніс шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты» өңірлік филиалының база­сындағы «Оңтүстік» орталығы және Ақмола облысындағы «Ә.Бөкейхан атындағы орман шаруашылығы және агроорман мелиорациясы ҚазҒЗИ» ЖШС аумағындағы «Солтүстік» орталық. Аталмыш орталықтарды құру – Қазақстанда жеміс және жидек дақылдарының бейімделген сұрыптарын шығару үшін заманауи ғылыми және өндірістік базаны қалыптастыруға, сондай-ақ бірегей гендік қор құруға мүмкіндік береді. Сөйтіп олар ғылым мен өндірісті интеграциялау және дамытудың өзегіне айналады. Академия Қазақ ұлттық аграрлық зерттеу университетінің базасында Мичурин бағының филиалын да ашады. Ол үшін 1,5 гектар жер бөлінген, бүгінгі таңда бірегей ресейлік жеміс-жидек дақылдарының бірінші партиясын отырғызу бойынша жоспарлау және дайындық жұмыстары жүргізіліп жатыр. Бақтың ашылуы осы жылдың күзіне жоспарланған.
Келесі кезекте сөз алған «Ұлт­тық аграрлық ғылыми-білім беру орталығы» КЕАҚ басқарма төраға­сының орынбасары Максим Сутуланың баяндамасында фито­санитария, зиянкестер туралы толық ақпарат берілді. Ол семинар-кеңеске қатысушылардың барлығын ғылымды халықаралық деңгейге жеткізу және ауыл шаруашылығы дақылдарын халықаралық нарықтарға шығару тұрғысынан белсенді болуға шақырды.
Өз кезегінде Қазақ жеміс-көкөніс шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының басқарма төрағасы Теміржан Айтбаев өзі басқаратын мекеменің мақсаты, міндеті мен қызметі туралы айтып берді. Институт – көкөністердің гендік қорын сақтау, жергілікті жағдайларға және жоғары сапаға бейімделген жаңа сұрыптарды шығару, агротехнологияларды енгізу, дақылдардың сұрыптары мен түрлерін сақтау және қайта өңдеу, көшеттерді шығару сияқты бес бағытта жұмыс істейді. Теміржан Ерқасұлы өте мазмұнды өткен бұл іс-шараны тиімді пікір алмасу алаңы деп атады. Оның айтуынша, институт отандық бренд саналатын апортты жаңғырту бағытында жұмыс істейді. Бұл үшін институт қызметкерлері алманың жаңа сұрыптарын 110 гектар жаңа аумаққа отырғызып, жаңа әзірлемелер енгізген.
Кеңес қорытындысы бойынша агроконсорциум құру, сондай-ақ селекциялық-генетикалық және тұқым өсіру орталықтарын құру жөнінде ұсыныстар дайындау туралы шешім қабылданды.
Семинар-кеңес аясында ғылыми көрме ұйымдастырылып, онда отандық ғалымдардың жаңа инновациялық әзірлемелері мен ғылыми-техно­логиялық жетістіктері ұсынылды. Әсіресе жоғары өнімді, қолайсыз климаттық жағдайларға төзімді және нарықта сұранысқа ие қазақстандық селекцияның бау-бақша және көкөніс дақылдарының перспективалы сұрып­тарының тұсаукесеріне ерекше назар аударылды.
Шараны қорытындылаған академик Ерлан Тұрысбеков мұн­дай жиындардың бағбандар мен кәсіпкерлер үшін өте пайдалы екенін айтып, алдағы жылы кеңейтілген құрамда кездесуге ниет білдірді.

Құтмағамбет ҚОНЫСБАЙ

Талғар ауданы