Соңғы бірнеше жылда қоғамда скам сияқты құбылыс туралы көбірек айтыла бастады. Ағылшын тілінен аударғанда scam сөзі «алаяқтық» дегенді білдіреді. Негізінде, скам – бұл тез пайда табу мен байып кетуді көздейтін алаяқтық инвестициялық жоба.
Скамның қандай түрлері бар
Жалпы, инвесторлар арасында уәде етілген дивидендтер мен пайыздарды төлеуді тоқтататын, сондай-ақ өзінің мәміле шарттарын бұзатын жобалар скам деп аталады. Негізінен скам жобалары қаржы пирамидасы санатына жатады. Яғни, жаңа клиенттердің есебінен бұрын қосылғандарға пайыздар төленеді, оларды осылай тарта отырып, өздерінің адалдығына сендіреді. Адам артық пайда тапқаннан кейін оның сақтығы мен ұтымды ойлау қабілеті төмендейді.
Кез келген скамның мақсаты – сенім білдірген жәбірленушіден алданып қалғанын түсінгенге дейін тезірек ақша жинау. Мұндағы қитұрқылық алаяқтардың заманауи технологияларды тапқыр және шебер қолдана алуына қарай түрліше болуы мүмкін. Әйтсе де мұндай қитұрқылықтардан түбінде салымшылар алданып, жоба басшылары ұшты-күйлі жоғалып кетеді.
Әлемде скамның көптеген түрі бар, бірақ ең көп тарағандары мыналар:
• электрондық пошта бойынша және әлеуметтік желілердегі спам, бұл тиімді акциялар туралы хабарландырулар арқылы таралады;
• интернет-дүкендер арқылы жұмыс істейтін жалған сайттар. Мысалы, Amazon немесе Wildberries;
• ірі және табысты компаниялардың хаттары ретінде көрінетін фишингтік хаттар;
• жалған тауарлардың жарнамасы. Мысалы, «Миллионер сияқты ойла» марафоны;
• криптовалюталар – бұл сала алаяқтарға арналған қойма, өйткені мемлекеттер оны қалай реттеуге болатынын әлі ойлап тапқан жоқ. Мысалы, оларды ондаған есе өсетін жаңа биткоинге инвестиция салуға көндіру;
• активтерді басқару – алаяқтар өздерін табысты брокерлер ретінде көрсетіп, ең тиімді және болашағы бар жобаларға ақша салуға уәде береді;
• төлем сервистері – алаяқтар түрлі платформаларды жасайды, олардың айтуынша, онда электронды валютаны сақтау тиімді, ал шын мәнінде олар қажетті соманы алғаннан кейін жоғалып кетеді;
• болашағы бар стартапты іске қосу – алаяқтар сенімді азаматтарды болашақ мега-сәтті жобаға инвестиция салуға болатынына, бірақ оған инвесторлар қажет екеніне сендіреді.
Скам-алаяқтарды қалай анықтауға болады?
Агрессивті жарнама мен мезі ететін қоңыраулар шалады. Скамерлер қысқа мерзімде барынша қомақты қаражат тартуды мақсат ететіндіктен, олар тікелей әрекет етуден қорықпайды. Сізге керемет жағдайларды уәде етуі, сондай-ақ қартайған шағыңызда жалғыз әрі кедей болып қалатыныңызды айтып қорқытуы мүмкін, сонымен бірге сізге жалған хабарлар жібереді, осының барлығы сіз болып жатқан жағдайға талдау жасап үлгермеуіңіз үшін жасалады.
Адам сенгісіз пайда табуға уәде береді. Сіз үшін стандартты немесе әдеттегі кірістен бірнеше есе артық болатын кірісті уәде берсе, абай болу керек. Өйткені алаяқтар – жақсы психологтар, сондықтан олар адамның алға ұмтылуға деген ниетін ғана емес, сондай-ақ оның жалқаулығы мен ашкөздігін де пайдаланады.
Артық пайда табу тетігінің мәнін жасырады. Әдетте алаяқтар әлеуетті инвесторға олардың платформасы немесе стартапының қалай жұмыс істейтінін жария ете алмайды немесе жария еткісі келмейді. Әдетте олар шамамен «Қанша ақша салсаңыз, сонша пайда табасыз, жақсы жұмыс – көбірек пайда» деген сияқты сөздерді жиі қолданады. Бұл – «қауіпті белгі», күмән тудыратын тұжырымдармен келіспеңіз.
Ақшаны шығарудағы қиындықтар. Алаяқтар салымдарды ешбір қиындықсыз шығаруды қамтамасыз ете алмайтындықтан, өзіңізді инвестор болуға шақырған уақытта ақшаны кімнің және қалай шығаратынын нақтылап алыңыз. Егер жауап беруге қиналатын болса, онда сізбен сөйлесіп тұрған адамның скамер болуы әбден мүмкін.
Салымшылардың сұрақтарын ескермейді. Сіздің хабарларыңыз бен қоңырауларыңызға жауап бермесе, ал қолдау көрсету қызметі көмектеспей, жалпылама сөздермен құтылатын болса, онда сіз алаяқтарға тап болдыңыз. Жауапты компаниялар әрқашан клиенттермен байланысқа шығады, өйткені фирманың кірісі ғана емес, іскерлік беделі де соған байланысты болады.
Скам-алаяқтардан қалай қорғануға болады?
Cкам-алаяқтардан кез келген басқа алаяқтардан сақтану ережелері мен ұсынымдарын қолданып қорғануға болады. Оларды атап көрсетейік:
• әрдайым брокердің лицензиясын тексеріңіз;
• сізге ұсыныстар жасайтын барлық фирма, компания мен инвесторлардың пікірлерімен танысып біліңіз;
• нарықтық мүмкіндіктерді назарға алыңыз және еліктіретін шамадан тыс табысқа ұмтылмаңыз;
• мезі ететін жарнама мен әдемі уәделерге сенбеңіз;
• өзіңіз танымайтын жөнелтушілерден келген күмәнді электрондық хаттарды ашпаңыз. Оларда тыңшылық бағдарламалық қамтылымнан бастап қалыпты вирустарға дейін кез келген нәрсе болуы мүмкін;
• инвестициялау құралдарын дербес түрде немесе өзіңіз сенетін адамдардың көмегімен зерделеңіз;
• өзіңіздің жинаған қаражатыңызды біркелкі етіп бөліңіз және оларды бір брокерге сеніп тапсырмаңыз;
• скамға қарсы сервистерді пайдаланыңыз – оларды сенімді сайттар арқылы интернеттен оңай табуға болады.
