Тіл – халықтың айнасы, ұлттың болмысы мен жаны. «Тілі жоғалған елдің өзі де жоғалады». Сондықтан ана тілімізді сапалы оқыту, тұла бойына сіңіру аса маңызды. Бұл мектеп табалдырығынан бастау алады. Оны үйретудің де өзіндік қыр-сыры бар. Осы тұрғыда ерінбей еңбек етіп, оқыту жүйесіне жаңа бағдарлама алып келген жанның бірі – тіл маманы, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Ресей жаратылыстану ғылымдар академиясының корреспондент-мүшесі, «Сатылай кешенді оқыту» технологиясының авторы Нұрша Оразақынова. Қазір аталған технология қазақ тілінен бөлек басқа пәндерде де қолданылып, оң нәтижесін беруде.
– Нұрша Алжанбайқызы, сізді елімізге белгілі тілші ғалым ретінде жақсы білеміз. Оны қозғамас бұрын отбасыңызға, өзіңіз шыққан ел мен туып-өскен жер жайлы айтып өтсеңіз.
– Алматы облысы Кеген ауданы Бөлексаз деген кішкентай ауылда дүниеге келдім. Сегіз жылдық мектепті сонда бітірдім. 9-сыныпты Ұйғыр ауданы Кетпен ауылында, 11-де Кегендегі №1 мектепте оқыдым. Отбасымда інім, сіңілім бар. Бәріміз педагогпыз. Ата-анам қарапайым малшы болды. Әкеміз өмірден ерте өтті. Анамыз былтыр дүние салды. Жолдасым екеуміз қазіргі ҚазҰПУ-да бірге оқыдық. Ол кісі диссертацияны әдебиеттен, мен әдістемеден қорғадым. Бізге мықты педагогтер сабақ берді. Бірақ осы әдістемеде бір нәрсе жетіспейтіндей көрінетін. Алғашқы кандидаттық диссертациямды «Пәнаралық байланыс – оқу-тәрбие процесін жетілдірудің бір жолы» тақырыбында қорғадым. Көбі бұны филология деп ойлайды, олай емес, бұл – әдістеме. Тек ғылыммен ғана айналысып қоймай, мектепте тәжірибе де жасадым. Қазіргі Смағұлов атындағы мектеп бар ғой, сол біз институтта оқып жүргенде №9 мектеп-интернаты болған. Кейін бірінші қазақ-түрік лицейі болды. Сол мектепте тәжірибе жасадым. 200-дей бала бітірді. Соның арқасында көп шәкіртім үлкен жетістіктерге жетіп жатыр. Өзімнің үш балам бар. Екі қыз, бір ұл. Екі қызым да менің жолымды қуды. ҚазҰУ-дың журналистика факультетін бітірді. Бірақ қыз бала болғаннан кейін қайтадан мұғалімдікті оқып, қазір қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімдері. Біреуі – магистр, біреуі докторантура оқып жатыр.
– Сіздің бойыңыздағы тілге деген сүйіспеншілік қашан, қай кезден бастап оянды? Өзіңіз тіл білімі ғылымына қалай келдіңіз?
– Мектепте Зайра деген мұғаліміміз болды. Сол кісінің болмысы, тілге деген құштарлығы, балаға білім беруі – бәрі мені таңғалдыратын. Сол кезде мен мектепті бітіргеннен кейін қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі болам деп шештім. Тарихтан Раушан деген апайымыз сабақ берді. Біресе тарихшы болғым келді. Содан ЖемПИ-ге тарих факультетіне тапсырдым. Бірақ түсе алмадым. Сосын КазПИ-ге жолдамамен келіп, сол институтқа түсіп, қызыл дипломмен бітірдім. Одан кейін Алматыда бір жыл мектепте мұғалім болдым. Тұрмысқа шыққанан кейін Атырау облысына кетіп, мектепте сабақ бердім. Сол кезде тілді басқаша оқыту керек екенін байқадым. Бірақ ғылымға келгенде пәнаралық байланыс бойынша қорғадым. Технологияның бастамасы қалай болу керек деген нәрсе ойымда жүрді. Кейін мектептерге барғаннан кейін сол кездегі институттағы ұстаздарымның баяндамаларынан, өзімнің жетекшім болған С. Исаевтың «Грамматикалық талдау» деген кітабына қарай отырып, күнделікті тәжірибе жасай жүріп, жаңа технология дүниеге келді. Алғашында «Тілдік бірліктерді сатылай кешенді талдау» деп аталды, кейін 2002-2003 жылдары республикадағы мектептердің дарынды балаларын, мұғалімдерін жинап, ашық сабақ өткізгенде, «Неге сіз бұны технология демейсіз» деген ұсыныстар айтылды. Кейін соны докторлық диссертацияма технология ретінде қорғадым.
– «Сатылай кешенді оқыту» технологиясы өзге салаларда, өзге мемлекеттерде қолданыла ма? Бұл бағдарламаны жасау барысында басқа ғалымдардың үлгісін алдыңыз ба, әлде өз ойыңыздан туындаған жаңа дүние ме?
– Бұны түйсік деп айтсақ болады. Қазақ тілін жаңаша оқыту керек деген ойдан туындады. Шет елдің дүниелерімен таныс емеспін. Бірақ 2005 жылы сыртқы істер министрлігінің ұйғарымымен Моңғолияға бардым. Он күн мұғалімдер курсы өтті. Сол кезде мұғалімдер «Бізде Моңғолияда бір ғалым болған, сіздің символдарыңыз сол кісінікіне ұқсайды екен. Сіз оны оқыдыңыз ба?» деп сұраған. Мен моңғол тілінде білмеймін ғой, таныс емес екенімді айттым. Бұл – ішкі түйсік. Ол кісі де осылай болсын деп ойлаған шығар. Кей нәрселерде ұқсастық болды.
– «Сатылай кешенді оқыту» технологиясын іске асыру барысында қандай қиындықтар болды? Бұл бағдалама өміршең бола ала ма? Қалай ойлайсыз?
Бұл алғашында «Сатылай кешенді талдау» болды ғой. Онда тек қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде болды. Кейін мен облыстық мұғалімдер білімін жетілдіру институтында директордың орынбасары, кейін директор болдым. Сол кезде басқа пәндерді де бұл технологиямен оқытуға болады деп ұсыныс айттым. Он пәнге енгеннен кейін бұл «Сатылай кешенді оқыту» технологиясы деп аталды. Қиындықтар болды. Бізде филология факультетінде практикалық қазақ тілі деген пән болған. «Осы пәнге аталған технологияны қолдансақ, студентке мектепте оқып келген білімін тереңдетіп, ғылыми курсты, ғылыми фонетиканы, ғылыми морфологияны оқытуға жол салсақ» дегенде кафедра меңгерушісі рұқсат бермеді. Бірақ бұл технология дамуын тоқтатпады. Республика бойынша оңтүстік пен шығыста болмадым. Қалған облыстардың бәріне бұл тарады. Өзім, тренерлерім барып, оффлайн түрде курстар өткіздік. Соның арқасында жақсы нәтижеге жеттік. Бірақ жаңартылған білім мазмұнынан кейін оқулықтарда грамматика азайды. «Сауатсыз жаза беріңдер, сауатсыз айта беріңдер» деген пікірлер шыққанан кейін біраз тоқтап қалды. Бірақ былтырғы республикалық Тамыз мәслихатында 4 технология бойынша үлкен баяндама жасалды. Біреуі менің баяндамам болды. Содан кейін де болар қазір қайта өрістеп келе жатыр. Әсіресе осы Алматы облысындағы Талғар, Райымбек, Кеген аудандарында жақсы таралым болып жатыр. 2013 жылы №66 мектеп-лицейінде бір мұғалім осы технологияның элементтерін қолданып жүр екен. Содан директоры мектебіне шақырып, 2013-2016 жылдары сол мектепте эксперимент жасадым. Бұл технологияны жақсы түсінді, қолданды, сөйтіп бастауышта 5 пәнге, жоғары сыныпта 7-8 пәнге кіргіздік. Сондай-ақ Талғардағы №49 мектепте 10 пәнге енгіздік. Бағдарламаның құдіреті сонда – мұның негізгі идеялары біздің Алаш арыстары Ахмет Байтұрсынұлы, Жүсіпбек Аймауытов, Телжан Шонанов сынды тұлғалардың идеяларымен үндес. Әуелі қазақ тілін оқытудан бастау алып, кейін басқа пәндерге де кіргіздік.
– Педагогтердің жалақысы өскелі бері мұғалімдікке жұмысқа тұрғысы көлетіндер көбейді. Бұл саланың маңызын түсінбей жалақысы үшін жұмысқа тұратындар да бар. Сіздің ойыңызша нағыз педагог қандай болу керек?
– Педагог деген тума талант болу керек. Бірден жоғары оқу орнына бара салып мұғалім боламын деу қате. Ондай шәкірттердің талайын көрдік. Бітіріп жатқанда «Мен мұғалім болмаймын» дейді. «Неге?» десең «Басымды қатырып не қылам» дейді. Ал ол мектептің өзінде дайын болу керек. Қазір қоғамдағы бірінші идеал мұғалім болуы керек. Ол жүріс-тұрысымен, сабақ беруімен, мәдениетімен, адамдармен қарым-қатынасымен үлгі болу керек. Өкінішке қарай, осы жақтары бізде ақсап жатыр.
– Еліміздегі мектептер мен жоғары оқу орындарының жұмысына, ондағы білім сапасына, оқулықтарға көңіліңіз тола ма?
– Оқулықтар көп сыналып жатыр ғой. Қазіргі Оқу-ағарту министрі Ғани Бектайұлы өзі филолог, оқулықтарға көп өзгерістер енгізгісі келіп жатыр. Ол үшін бағдарлама, стандарт дұрыс болуы керек. Осы жақтарына көп мән беріп жатыр. Әлі де үмітіміз бар. Бірақ оқулықты сынай бергеннен гөрі соған өзіндік ұсыныс жасасақ деген ойымыз бар. Бұл технологияны «тіл білімі салаларын сатылай кешенді талдау» деп қазақ тіліне бір пән енгізсе, «көркем шығарманы талдау» деп тағы бір пән енгізсе деген ұсыныс бар. Қазір ұлттық құндылықтар деп көп айтып жүрміз ғой. Бұл технологияда ол баяғыдан бар. Өйткені «Ұлттық құндылық тек қана ана тілі арқылы берілу керек» деген Алаш арыстарының идеясы бар. Шынымен де қазақ тілі арқылы балаға барлық құндылықты беруімізге болады. Ол біздің ауыз әдебиеті үлгілерінен бастау алады. Осы жағынан олқылықтар бар. Сол орнына толу керек деп ойлаймын. Сондай-ақ жоғары оқу орны мен мектептің байланысы өте төмен деңгейде. Егер олар қоян-қолтық жұмыс істеп, диссертация қорғаған авторлар мектепке барып, жаңалықтарын мектепке енгізіп, эксперимент жасап, соның нәтижесін көрсетіп отырса, мұғалімдер оны алып кетеді. Сонда байланыс жоғары дейгейде болады. Жоғары оқу орнында ҚазПИ-де өзім де 2019 жылға дейін жұмыс істедім. Бірақ кейінгі оқыту жүйесіне менің көңілім толған жоқ. Мен мысалы әдістемеден бергеніммен, ғылым салалары фонетиканы, морфологияны, синтаксисті қайталатып, содан кейін мұны әдістемеде қалай қолдану керек дегенді беретінмін. Бірақ кейінгі кезде сол байланыс үзіліп қалды. Сондықтан мен бірден мектепке кеттім. Астанада бірнеше мектепте зертхана ашып берді. Қазір сол зертханаларда жұмыс істеп жатқан жайымыз бар.
– Қазір «Сабақтар шоуға айналып кетті» деген пікірлер жиі айтылады. Бұған қалай қарайсыз?
– Бұған жүз пайыз қосыламын. Шын мәнінде, білімнің мазмұны жоқ. Бұл шоу неден келіп отыр? Шетелдің дүниелерін алып кеп кіргізеді. Ал білімнің мазмұны болмаса, шоудан не пайда? Бала беталды сөйлей береді, беталды пікірін айта береді. Ал білім қайда? Білім мазмұн арқылы беріледі. Сондықтан мазмұнды берудің тиімді жолын осы өзіміздің технология деп айтамыз. Өйткені мен мұғалім мен баланы қатар оқытып отырмын ғой. Мұғалімнің деңгейі баладай-ақ болып тұр. «Шоу, шоу» деп жүріп өзінің білімінен айырылып қалған. Оқыту жүйесі біздің менталитетімізге сай келу керек қой. Ал ол далада қалды. Ұлттық құндылыққа қайта келейік. Сондықтан да мен 1-сыныптан 11-сыныпқа дейін баланың бойында қандай құндылықтар болу керек екенін тізбелеп көрсеттім. Бір сыныпта ана құндылықты да мына құндылықты да меңгертеміз деу қате түсінік. Өйткені балаға оның бәрі жүк болады. Одан да мысалы, бірінші сыныпта отбасылық құндылықты сіңіру керек. Оны кезінде Ж. Аймауытов айтып кеткен. «Бала мектепке келгенде әуелі өзінің айналасымен таныссын» дейді. А. Байтұрсынұлы да айтады: «Бастауыш сыныпта бала бірінші тілдің жүйелерін терең меңгеру керек». «Білімнің негізі – бастауышта» деген қағида бар ғой, егер бастауышта бала дұрыс білім алатын болса, ары қарай өз бетінше білімін жетілдіріп кетеді. Ал біз соны бере алмай отырмыз.
– Латын әліпбиіне көшу мәселесіне тоқталсақ. «Бұл өзгеріс қазақты тарихынан айырады, халық сауатсыз болады» дейтіндер бар. Бұл туралы не дейсіз?
– Латын ол қаріп қой тек қана. Ол қиын емес. Қайта тілімізді тереңдетуге, оны дұрыс игеруге әкелетін нәрсе. Ол ешқандай да қателік емес. Сосын мынандай нәрсе бар ғой қазір жаппай айтылып жүрген – «қазақ тілін дамыту» дейді. Қазақ тілін дамытудың қажеті жоқ. Ол онсыз да дамыған тіл. Кезінде ата-бабаларымыз өлеңмен жауаптасқан ғой. Бізге тек қана оның аясын кеңейту керек. Одан кейін тұғырына қондыру керек. Тұғырына қондыру деген сөз – өзіміздің мемлекетімізде ең бірінші тіл болып ана тіліміз тұру керек. Менің анықтамамда дітін орындату деген бар. Мысалы, аудиторияда жүз адам отыр делік. Соның ішінде бір басқа ұлттың өкілі болса, мысалы орыс отырса, орысша сөйлейік ана кісіге түсінікті болсын дейміз. Біз өзіміздің ана тіліміздің дітін орындата алмай жатырмыз. 99 адам қазақ, 1 адам орыс болса да, біз соның тілінде сөйлеп кетеміз. Ал латын тіл емес қой. Көп адамдар түсінбейді, латын тілі деп, ол жай қаріп. Оған қатысты жұмыстар атқарылып жатыр. Тек қана бірінші сыныптан бастап балаға қаріпті үйрету керек. Сонда ғана ол жеңіл болады.
– Тіл мамандары еліміздегі бұқаралық ақпарат құралдарын сынағыш келеді. Өзіңіздің тарапыңыздан БАҚ өкілдеріне айтар сын-ескертпелеріңіз бар ма?
– Мен БАҚ-қа сын айтпаймын. Керісінше болып жатқан жақсылықтарды насихаттау керек. Сол жақсы істен басқалар үлгі алады. Бұрынғы қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімдері өте сауатты болып, түрлі мақалалар жазатын. Қазір тілімізден айырылғаннан кейін, оңай жол деп сынауға көшіп кеттік. Шын мәнінде, қазір мұғалімдер газет оқымайды. Бұрын жаппай жазылатын. Қазір тіпті өздерінің төл журналдары мен газеттерін оқымайды. Сөйтіп отырып сынайды. Ал сынау үшін оны оқу керек қой. Өресі кеңею керек. Сын айту оңай. Одан да ұсыныс айту керек. Бірақ мен газетке емес, ақпарат тарату ісінде телевизия саласына көңілім толмайды. Неге? Өйткені барлық шоуларда, бағдарламаларда тек қана әншілер жүреді. Басқа салалар көп қой. Неге оларды насихаттамайды. Сол кезде балалар мен де сондай болсам екен деп ұмтылып, әртүрлі мамандықты таңдауға икемді болады. Қазір бәрі әнші болғысы келеді. Ата-ананың да ойы сол. Ал көп әншілердің пікірлері де дұрыс емес. «Мен математикадан, физикадан екі алатынмын» дейді. Бала «Математика, физиканы оқымаса да әнші болуға болады екен» деп ойлайды. Осындай насихат керек пе? Керек емес. Телевизия саласына осындай уәж айтқым келеді. Ал газеттерге айта алмаймын. Мықты журналистер газет, журналдардан шығады.
– Алдыңыздан түлеп ұшқан, өзіңізді үлгі тұтатын азаматтар елімізде аз болмас. Солардың арасынан кімдерді атап айтар едіңіз?
– Мен шәкірттерімді үш топқа бөлемін. Бірінші – оқушы, екінші – студент, үшінші – мұғалім шәкірттерім. Студент шәкірттерімнің бірі – Оқу-ағату министрі Ғани Бектайұлы. Оқушы шәкірттерім көп. Солардың бірегейі – экс депутат Мақпал Мыса. «24» пен «Хабардағы» тілші Ардақ Айбарұлы. «Егемен Қазақстан» газетінде редактордың орынбасары Бану Әділжан. Әншілерден Жігер Ауыпбаев. Сосын мен концерваторияда біраз жыл кафедра меңгерушісі болдым. Музыкант шәкірттерім де көп. Диссертациямды әдістемеден қорғағанда атақ алу үшін қорғаған жоқпын. Қайтсем де қазақ тілін тұғырына қондыру керек деген мақсатты алдыма қойдым. Сондықтан мұғалімдермен көп жұмыс істедік. Олардың көбі қазір – педагог шебер. Олар бұған тектен-тек жеткен жоқ. Бағдарламалар жасады, оқу құралдарын жазды. Пандемия кезінде біраз шәкірт мұғалімім телеарнада 40-42 сағаттан сабақ берді. Математикадан – Сандуғаш Парманова, бастауыштан Маржан Ержанқызы сабақ берді. Мен бірінші ұстаздан бақыттымын. Өте мықты кісілер сабақ берді. Одан кейін мен шәкірттен бақыттымын. Оларды мақтан тұтамын. Менен озды деп те айтуыма болады.
– Адам кейде өкініп, кейде қуанып жатады. «Бір өкініш, бір үміт» дейміз ғой. «Осы нәрсені істей алмай қалдым-ау, болмай қалды-ау» деген өкінішіңіз болды ма? Қандай арманыңыз бар?
– Арман көп қой, ол таусылмайды. Арман таусылса, адам тоқтайды. Кезінде Алма Қыраубаеваның үшінші баласын оқыттым. Сол кезде маған ылғи: «Мен ұлттық мектеп жасай алмадым. Қазақ мектебі көп, бірақ ұлттық мектеп жоқ. Өзің соны жасап алсаңшы», – деп айтатын. Ең үлкен арманым – ұлттық мектеп жасау. Бұл орындалар деген сенімдемін. Ұлттық мектеп деген тек қазақ тілді мектеп емес. Есіктен кіргеннен бастап ұлттық құндылықтарға толып тұру керек. Қазір көбі шет елге барып жатыр ғой. Бірақ біз Америка бола алмаймыз, Корея бола алмаймыз. Біз басқа ұлтпыз, менталитетіміз басқа. Олар қайта бізден келіп үйренсін. Бір Димаш бүкіл қазақ халқын танытып жатыр ғой. Неге білім саласында елімізді танытпасқа. Өзім Алматы облысының тумасы болғаннан кейін осы жерде бір ұлттық мектеп болса деген арманым бар. Бір кезде Оразгүл Асанғазы сенің технологияң ұлттық мектеп жасауға сұранып тұр деп, Астанадан мектеп алып берді. Өкінішке қарай, ол мектептен айырылып қалдық. Он пәнді осы технологиямен оқытып, ұлттық мектеп жасаймын деп ойлағанмын. Ж. Аймауытов математиканы шама тіл деген. «Шама тілі тек ойға үйрететін пән емес, ол сөйлеуге де үйрететін пән» дейді. Неге он пән? Он пәннің әрқайсысының мазмұнына сәйкес алгоритмдер құрдым. Алгоритм арқылы тірек сызбалар бар. Сол арқылы әр пәннің ең құнды дүниесін, өзегін білу керек. Балаға оны көп оқытып жатудың қажеті жоқ. Кеше ғана Іле ауданында вебинар болды. Іле ауданының №11 мектебі «Сатылай кешенді оқытуға» қатысты зертхана ашып жатыр. Сонда сенесіз бе М. Жұмабаевтың бір өлеңін талдай отырып, сегіз пәнді талдауға кіргіздік. Мысалы сол өлеңдегі құбылыстар физикалық тұрғыдан қалай болады? Соны балалар талдап, айтып беріп жатыр. Талғардағы №49 мектеп М.Мақатаевтың «Нұр жауып тұрған көктемде» өлеңін талдай отырып, оны математикада, физикада, биологияда қалай қолданылатынын айтып жатыр. Өлең ақынның ішкі сезімі, жан дүниесі ғой. Ол тек қана өлең үшін емес. Адамды жетілдіру үшін, танымын көңейту үшін, логикалық ойлауын дамыту үшін берілетін нәрсе. Ал оның ішіне үңілетін болсақ, барлық пайымдамасымен кіргізуге болады екен. Пәнаралық байланыс деген осы. Мен өзімнің қорғауымда өзіме дейінгі ғалымдарды оқыдым, сонда олар «Кандидаттық қорғап керемет болдым демеңдер, он жылдан кейін қараңдар, өздеріңнің қателіктеріңді түсінесіңдер» деп айтады. Мен пәнаралық байланыс қандай болу керек екенін енді түсініп жатырмын. Яғни, оның бәрі ұлттық құндылықтан шығу керек екен.
– Қазақ тілін тұғырына қондыру керек деп айттыңыз. Осыған қатысты тағы да айтылмай қалған мәселелер бар ма?
– Айтылмаған дүниелер көп қой. Ең бастысы отбасындағы тәрбие, отбасындағы тіл дұрыс болу керек. Ол үшін ата-ана ең кемі күніне 15 минут уақытын бөліп, баламен сөйлесу керек. Біз қазір бәріміз телефонға жүгініп кеттік қой. Бала тыныш отырсын деп алты айлығынан телефон беріп қоямыз. Бір мысал айтайын, бір мектепте мынадай оқиға болды: Мұғалім «құлақтарыңызға алтын сырға» деген ғой, сонда бала оны дұрыс түсінбей анасына «Бәрінде алтын сырға бар, апайым алтын сырға алып берсін деп айтты» деген ғой. Сосын ол ата-ана мұғалімге қоңырау шалып «Неге олай айтасыз менің оған жағдайым жоқ» деп уәж айтқан. Көрдіңіз бе?! Біз сөздің қадірін түсіріп алдық. Сөздің қадірін түсіну үшін, тұғырына қондыру үшін ана тілін тереңдетіп оқытуымыз керек. Көбі «бұл ғылыми, ауыр, қиын» деп айтады. Неге біз қиындықтан қашамыз? Білім қиындық арқылы келеді. Сондықтан ата-аналардың да құлағына, шын мәнінде, алтын сырға болу керек.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан – Гүлзат Байқонысова
