2005 жылдың 4-17 қыркүйегінде Венгрияның Шиофок қаласында дүниежүзілік сайлау ұйымдарының конференциясы өтті, оның шешімдерінің бірі Дүниежүзілік сайлау күнін енгізу болды. Содан бері мереке жыл сайын ақпанның бірінші бейсенбісінде атап өтіледі. Бұл азаматтардың сайлауға қатысу құқығын және демократиялық азаматтық құқықтар мен бостандықтарды құрметтеудің маңыздылығын білдіреді. Аталмыш мереке адамдардың назарын сайлау құқығын қамтамасыз етуге және сайлау процесін жетілдіру мәселесіне аударуға, әлемдік демократияны қолдауға, сайлау туралы білімді кеңейтуге және сайлаушылардың дауыс беруге қатысуына ықпал етуге бағытталған.
Дүниежүзілік сайлау күні биыл 6 ақпанға келіп отыр. Осы атаулы күнге орай облысымыздың сайлау жүйесіне қатысты мәліметтер мен атқарылып жатқан жұмыстарға тоқталып өткенді жөн көрдік.
Алматы облысы – сайлаушылар саны жағынан ең ірі аймақтардың бірі. Биылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша облыста 1006751 сайлаушы тіркелген, 643 сайлау учаскесі бар.
Елімізде Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаттарын сайлау бойынша 29 бірмандаттық аумақтық округ тіркелген болса, оның екеуі – Алматы облысында. Облыстық мәслихат депутаттарын сайлау бойынша – 19, аудандық, қалалық мәслихаттар депутаттарын сайлау бойынша 190 бірмандаттық аумақтық округтер құрылған. Барлық деңгейдегі, нақтырақ айтатын болсақ, аумақтық, округтік және учаскелік комиссиялар саны – 864, онда 5616 сайлау комиссиясының мүшесі бар.
Сайлау комиссиялары – Қазақстан Республикасында сайлауды дайындау мен өткізуді ұйымдастыратын мемлекеттік сайлау органы. Сайлау комиссияларының өкілеттіктерінің мерзімі 5 жылды құрайды. Қазіргі уақытта қызмет атқарып жатқан сайлау комиссиялары 2023 жылғы желтоқсан айында жұмысын бастады. Сайлау комиссияларын қалыптастыру «Қазақстан Республикасындағы Сайлау туралы» Конституциялық Заңға сәйкес мәслихаттарға жүктелген.
2023 жылдың 1 қаңтарынан бастап облыстық аумақтық сайлау комиссиясында 7 мүше, аудандық, қалалық аумақтық сайлау комиссияларында 3 мүшеден (комиссия төрағасы, комиссия төрағасының орынбасары, комиссия хатшысы) тұрақты, кәсіби деңгейде өз қызметтерін атқаруда.
Аумақтық сайлау комиссияларының өкілеттіктері жөнінде айта кететін болсақ, олар әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiстер аумағында сайлау туралы заңдардың атқарылуына бақылауды жүзеге асырады. Президенттi, Парламенттiң және мәслихаттардың депутаттарын, әкімдерді, өзге де жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшелерін сайлауды әзiрлеу мен өткiзудi қамтамасыз етеді. Аумақтық, округтік және учаскелiк сайлау комиссияларының қызметiне жетекшілік жасайды. Сайлаушылар және сайлау учаскелерінің шекарасы туралы мәліметтердің өзектілігі мен анықтығын, дауыс беруге арналған сайлаушылар тізімдерінің уақытылы әрі дұрыс жасалуын және олардың барша жұрттың танысуы үшін ұсынылуын бақылайды. Сенат депутаттары сайлауын өткiзудi қамтамасыз етеді. Әкімдер сайлауын өткізеді, сондай-ақ шығып қалған депутаттардың орнына сайлау округтері бойынша сайлауды тағайындап, оның өткізілуін іске асырылады. Мәслихаттардан басқа, өзге де жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшелерін сайлауды, қайта сайлауды және шығып қалған мүшелерiнiң орнына сайлауды ұйымдастырады.Сайлау туралы заңнаманы түсіндіруді жүзеге асырып, сайлау процесіне қатысушыларды оқытуды реттейді. Саяси партиялардың өкiлдерiмен және басқа да сайлау процесіне қатысушылармен сайлауды ұйымдастыру жөнiнде семинарлар өткiзедi.
Елімізде жүргізіліп отырған саяси реформалардың аясында 2021 жылдан бастап аудандық маңызы бар қала, ауыл, кент, ауылдық округ әкімдерін тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктің сайлаушылары тікелей өздері сайлап келеді. Облыс бойынша 134 ауылдық, қалалық, кенттік округ бар (бұрын 136 болған, Қонаев қаласына қарасты Заречный, Іле ауданына қарасты Жетіген ауылдық округтері Алатау қаласының құрамына қосылды). 2021 жылдан бері 155 әкім сайланды, оның ішінде мерзімінен бұрын қызметінен босаған әкімдердің орындарына да өткізілген сайлаулар бар.
Баршаға мәлім, 2023 жылы аудандар мен облыстық маңызы бар қалалар әкімдерінің сайлауы пилоттық режимде өткен болатын. Осы сайлау барысында республика бойынша 45 әкім сайланған болса, олардың қатарында Алматы облысының Жамбыл және Балқаш аудандарының әкімдері де бар.
2025 жылдың 1 қаңтарынан бастап аудандық, облыстық маңызы бар қалалардың әкімдерін тағайындау нормасы жойылды. Ендігі кезекте барлық әкімді тұрғындар өздері сайлайтын болады. Осылайша заң саяси бәсекелестік пен азаматтық қоғамның рөлін арттыруға қызмет етпек. Жалпы, әкімдерді тікелей сайлау – азаматтардың конституциялық құқықтарын толығымен іске асыруға, халықтың билікке деген сенімін және әкімнің ел алдында есеп беруін күшейтуге, халықтың қажеттіліктері мен проблемаларына ден қою жеделдігін арттыруға, «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасын толық көлемде іске асыруға мүмкіндік береді деп ойлаймын.
«Қазақстан Республикасындағы Сайлау туралы» Конституциялық Заңда әкімдердің сайлауын тағайындау, оларға қойылатын талаптар, әкімдікке кандидаттар ұсыну, ұсынылған кандидаттарды тіркеу, әкімдер сайлауын өткізу, сайлау қорытындыларын белгілеу және жариялау, сайланған әкімдерді тіркеу тәртіптері нақты айқындалған. Сайлау заңнамасына сәйкес әкімдердің сайлауын әзірлеу мен өткізу, сайлау қорытындысын белгілеу мәселелерімен аудандық аумақтық сайлау комиссиялары айналысады.
Сайлау науқанын өткізу барысында сайлау комиссиялары мүшелерінің, оның ішінде сайлаушылардың тізімімен жұмыс жүргізетін, сондай-ақ дауыс беруді ұйымдастыру мен оның қорытындысын шығаруға жауапты учаскелік сайлау комиссияларының дайындықтарына үлкен көңіл бөлініп келеді. Орталық сайлау комиссиясының оқыту тұжырымдамасына сәйкес, бұл жұмыс Алматы облысында бір жүйеге қойылған. Мысалы, былтыр 36 ауылдық округі әкімдерінің сайлауын дайындап, өткізу барысында облыстық аумақтық сайлау комиссиясының тарапынан – 23, Республикалық референдум кезінде Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы Мемлекеттік басқару академиясының Алматы облысы бойынша филиалымен бірлескен 11 дайындау-оқыту семинары ұйымдастырылып, оларға барлығы 3000-нан астам аумақтық және учаскелік сайлау комиссияларының мүшелері қатысты. Атқарылған дайындық жұмысының арқасында сайлау комиссиялары тарапынан айтарлықтай заңбұзушылықтар орын алған жоқ. Осы бағыттағы жұмыс 2025 жылы заңмен белгіленген өкілеттіктерінің мерзімдері аяқталатын 40 ауылдық округ әкімдерін сайлау барысында өз жалғасын табады.
Барлық сайлауға қатысты ақпаратты облыстық және аудандық, қалалық аумақтық сайлау комиссияларының интернет парақшаларынан алуға болады.
Мейрамгүл Айтова,
Алматы облыстық аумақтық сайлау комиссиясының төрағасы
