Қонаев қалалық кітапханасында ҚР Конституциясының 30 жылдығына орай «Адам құқықтары мен Конституция: 30 жылдық тәжірибе» тақырыбында дөңгелек үстел өтті. Онда ҚР Конституциялық сотының маңызы, оның міндеттері жайлы сөз болды.
Шараға қатысқан ҚР Конституциялық сотының судьясы, заң ғылымдарының докторы, профессор Роман Подопригора атқарылған жұмыстар жайын баяндады. «Қазақстан Республикасының Конституциялық соты 2023 жылы 1 қаңтарда құрылды. Ол 2022 жылы өткен республикалық референдум нәтижесінде Конституцияға енгізілген өзгерістер негізінде бұрынғы Конституциялық кеңестің орнына жасақталды. Оның басты ерекшелігі – азаматтар мен заңды тұлғалардың құқығы бұзылған жағдайда олар сотқа тікелей шағымдана алады. Конституциялық сот 11 судьядан тұрады», – деді Роман Анатолиұлы. Айтуынша, Конституциялық сот құрылғалы азаматтардан 13 084 өтінім келіп түскен. Бірақ олардың 72,5 пайызы Конституциялық соттың құзыретіне кірмейтін мәселелер бойынша өтініш берген. Сол себептен өтінімдердің тек 27,5 пайызы ғана қабылданған. Сондай-ақ ол Конституциялық сот қабылдаған жекелеген нормативтік қаулылар туралы да айтып өтті. Мысалы, 2024 жылғы 3 желтоқсандағы №54 нормативтік қаулыда шетелде тұратын Қазақстан азаматтарына өз көлігін елде уақытша пайдалануға тыйым салу Конституцияға сәйкес емес деп танылған. 2025 жылғы 20 қаңтарда қабылданған №61 қаулыда бейбіт жиын өткізуге әкімдіктің келісім беруден бас тартуына нақты заңды негіз болуы шарт екені айтылған. Егер ұйымдастырушылар жиынның уақытын немесе орнын өзгерткен болса, әкімдік жаңа өтінішті қабылдауы тиіс. 2025 жылғы 16 сәуірдегі №70 қаулыдағы шешімде ата-анасы белгісіз немесе ерекше жағдайдағы баланың ұлты мен тегін анықтау тәртібіне қосымша тәсілдер қарастырылуы керек делінген. Ал 2025 жылғы 18 шілдедегі №73 қаулыда қамауда ұстау мерзімін ұзарту кезінде заңбұзушылықтарға жол бермеу қажеттігі айтылып, азаматтың жеке бас бостандығын сақтау басты талап екені көрсетілген.
Одан кейін сөз алған ҚР Конституциялық сотының талдаушысы Дәурен Шәріпбаевтың айтуынша, осы уақытқа дейін 74 нормативтік қаулының 41-і, яғни 56 пайызы толық орындалған. Ал қалған 33 нормативтік қаулы орындалу кезеңінде. Парламент соттың 19 қорытынды шешімін 8 заң жобасы аясында қарау үстінде.
– 2023 жылғы 6 наурыздағы №4 қаулыда мемлекеттік қызметке қабылдауға қатысты шектеулер қаралды. Конституциялық сот адамның теріс қылық жасағаны үшін мемлекеттік қызметке қайта орала алмайтыны дұрыс емес деп шешті. Осы қаулының нәтижесінде мыңдаған адам қайтадан еңбек ету және мемлекеттік қызметке тұру құқығына ие болды. 2023 жылғы 11 сәуірдегі №9 қаулыда үйқамаққа алынған адамдардың негізгі құқығын сақтау мәселесі көтерілді. Сот сондай-ақ алимент өндіру тәртібі мен бейбіт жиналыстар өткізу туралы ережелерге түсініктеме берді. Бұл тақырыптар қоғам үшін аса маңызды, – деген Дәурен Сақтапбергенұлы соңғы екі жылда прокуратура 20 мың қылмыстық және 8500 азаматтық істі Конституциялық соттың құқықтық ұстанымдарына сүйене отырып қайта қарап шыққан. Бұл жұмыстың нақты нәтижелері де бар. Мысалы, Батыс Қазақстан облысында бұрын заңсыз жұмыстан шығарылған адам қызметіне қайта орналасқан. Ақмола облысында мүгедектігі бар азаматтан негізсіз өндірілген мемлекеттік БАЖ қайтарылған.
Дөңгелек үстел барысында азаматтардың құқығы мен бостандығының сақталуын прокурорлық қадағалау, сот және полиция қызметінің маңызы жайлы да айтылды. Шара соңында қатысушылар өздерін мазалаған сауалдарын қойып, тұщымды жауап алды.
Гүлзат БАЙҚОНЫСОВА
Қонаев қаласы
