Халқымыздың басынан өткен нәубет жылдардың тауқыметі қазақ детектив жанрының негізін қалаушы, драматург, соғыс ардагері Кемел Тоқаевтың отбасын да айналып өтпеген. Ашаршылық салдарынан босқан жұртқа ілескен бұл отбасы Қырғызстанға өтіп, Фрунзе қаласын паналаған. Сол кездегі 9 жастағы Кемел мен оның ағасы 12-дегі Қасымды базардан сақшылар ұстап алады. Жақындарынан тірідей айырылған қос жеткіншек қазіргі Төле би ауданының Леңгір қаласынан 7 шақырым жерде қоныстанған Бірінші мамыр ауылындағы балалар үйінен бір-ақ шыққан. Бұл оқиға жайлы Кемел аға көзі тірісінде өз аузынан айтып берген болатын.
– Ол кезде базарда жүрген балаларды әке-шешесінің бар-жоғына қарамай сақшылар ұстап, балалар үйіне өткізетін. Солардың қатарына қосылған біз де отбасымыздан хабар-ошарсыз қалдық. Бірде Қасым жоқ болып кетті. Бұл мен үшін жығылғанға жұдырық іспетті болды. Өйткені ол менің әке орнында әке, анам орнындағы ана, арқасүйер асқар тауым еді. Бір күнде таза жетім болып қалған мен жылаудан басқа ешбір қайран қыла алмадым. Бірнеше күн бойы ендігі менің күнім не болатынын ойлап, жылап-жылап, ұйықтап қалып жүрдім. Бір күні түнде ағамның түсіме кіріп, көрпемді ашып, сыбырлаған дауысын естігендей болдым. Ұйқылы-ояу күйде көрпемді қайта бүркеніп жата бергенімде, Қасымның дауысы анық естілді. Түсім емес екен. Жанындағы балаға сыбырлап бірдеңе айтып жатыр. Мен де құлақ түрдім. «Отбасымнан бір хабар алмақшы болып, өзіміз тұрған Фрунзе қаласындағы жалдамалы пәтерге бардым. Яков есімді пәтер иесі қарындасымның күйіп қалып қайтыс болғанын, ауыр қайғыға шыдай алмаған анамның құсадан көз жұмғанын, әкемнің басы ауған жаққа кетіп қалғанын айтты. Мұндай суық хабарды естіп, отыра кеттім. Ендігі ойым, қайтадан балалар үйіндегі інім Кемелге жету еді», – деді ағам.
«Өтірік, бұл мүмкін емес!» – деп айқайлағым келді, бірақ көмейіме қатты өксік тығылып, дауысым шықпай қалды. Тек көзімнен жас парлады. Енді әкем де, анам да, базардан келген кезде «Маған не әкелдіндер?» деп жүгіріп шығатын сүйікті қарындасым да жоқ. Қасым жайлап тұрып, мені көрпенің сыртынан құшақтап, бауырына қысты. Қатты құшақтағаны соншалықты, сүйектерім сықырлап кетті. Екеуміз көрістік. Енді ағыл-тегіл болып дауысымды шығарып жыладым. Ағамның мені бауырына қысып тұрып: «Менің барым да, нарым да сенсің, сені ешкімге ренжіттірмеймін, ешкімге шоқыттырмаймын», – деген сөзі мәңгі есімде қалып қойды, – деген еді Кемел аға.
1936 жылы Шымкент қаласындағы қорғасын зауытының жанынан осы кәсіпорынның жұмысшылары мен малшыларының балаларына арналған мектеп-интернат ашылды. Кемел мен Қасым жоғары сыныпты осында оқыды. Қасым 1939 жылы фельдшерлік-акушерлік техникумды, 1941 жылы Свердлов қаласындағы әскери саяси жетекшілер дайындайтын училищені тәмамдап, 1942 жылы майданға аттанады. Ол қан майданда ерлікпен қаза тапты.
Кемел 1940 жылы Қазақ мемлекеттік университетіне оқуға түседі. 1942 жылы әскер қатарына шақырылып, Фрунзе қаласындағы жаяу әскер училищесінде 4 ай оқып, Сталинград майданына аттанады. Биыл 9 мамырда Ресей Президенті Владимир Путин Польшаны азат ету кезінде көрсеткен ерлігі үшін Кемел Тоқаевқа Кеңес одағының батыры атағына ұсынылғаны жөніндегі награда қағазын Қасым-Жомарт Кемелұлына табыс етті.
Фрунзе жаяу әскер училищесін 1942 жылы Кемел Тоқаев бітірсе, 1944 жылы кейіннен Берлиндегі Рейхстагқа Жеңіс туын тіккен Рақымжан Қошқарбаев тәмамдап, майданға аттанған. Соғыс жылдары Тамбов қаласынан эвакуцияланған Фрунзе жаяу әскер училищесі болған нысанда бүгінде №33 мектеп-гимназиясы орналасқан. Аталған білім ордасында Кемел Тоқаев пен Рақымжан Қошқарбаевтың 100 жылдық мерейтойы аясында 6 іс-шара өтуіне және қос батырға арналған «Патриоттық бұрыш» пен Данқ аллеясы ашылуына ұйытқы болдық. Келешекте училище түлектері саналатын батырларды мәңгі есте сақтау мақсатында мұражай ашуға ниеттеніп жүрміз. Сонымен қатар №33 мектеп-гимназиясына қос батырдың бірінің атын беру туралы Қырғызстан Президенті Садыр Жапаровтың атына бірнеше рет ұсыныс хат жолдадым. Ұсынысым жерде қалмай, былтыр 13 мамырда Бішкек қаласындағы №33 мектеп гимназиясына Кемел Тоқаевтың аты берілді. Енді осы білім ордасына жақын жерден Рақымжан Қошқарбаевқа көше атауын беру жайлы Қырғызстан Президентіне ұсыныс хат жолдадым. Батырларымыз мәңгі ұмытылмайды, олардың ерлігі келесі ұрпаққа үлгі-өнеге, патриоттық тәрбие болу керек. Осылайша «Ешкім де ұмытылмайды, ешкімді де ұмытпаймыз!» – деген ұранмен өскелең ұрпаққа өнегелі із қалдырамыз деген ойдамын.
Биыл 20 қазан күні Бірінші мамыр ауылындағы балалар үйінде болып, тәрбиеленіп жатқан 62 баламен кездесу өткіздік. Кездесуге Төле би ауданы ішкі саясат бөлімінің басшысы Қанат Қалибеков пен «Төле би отбасы үлгісіндегі балалар ауылы» КММ басшысының міндетін атқарушы Әлия Бейсебаева, тәрбиешілер мен балалар, Түркістан қаласынан келген құрметті зейнеткер Әубәкір Ибрагимов, Шымкент қаласының Құрметті азаматы Кәрім Әйтімов, Алматы қаласынан келген қоғам белсендісі, зейнеткер Сәуле Нағманова қатысты. Көлемі 3 га аумақта орналасқан, кезінде бай-кулактардан тәркіленіп алынған нысандардан бұзылмай, бүгінге дейін аман жеткен жалғыз үйдің ішін аралап, көненің көзіндей болған есігі мен еденін, терезелерін көріп, 122 жылдық тарихтың қаз-қалпында сақталғанына қуандық. Бізге осы ғимаратта Қасым мен Кемел ағалардың ізі сайрап жатқандай әсер қалдырды.
Алдағы уақытта керемет тарихи жәдігер саналатын ғимаратқа «1932-1940 жылдары түркі әлемінің детектив жанрының дарабозы, көркемсөздің шебері Кемел Тоқаев пен оның ағасы, Отан үшін жанын пида еткен Қасым Болтаев тәрбиеленген» деген жазуы бар мемориалдық тақта орнатылып, Даңқ аллеясының салтанатты ашылуы болады. Іс-шарада Төле би ауданы әкімдігінің және отбасылық балалар үйі ұжымының қатысуымен шыршалар егіліп, Даңқ аллеясына Қасым мен Кемелден басқа да осы балалар үйінде тәрбиеленіп, майданға аттанғандардың аты-жөндері жазылады. Жоспарланып отырған бұл іс-шараның болашақта Отан қорғайтын, елін, жерін сүйетін жастарды патриоттық рухта тәрбиелеуге септігі тиеді деп есептеймін.
Бақтығали АЙЖІГІТОВ,
қоғам кайраткері, жазушы
