ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың орта шеніне дейін өмір сүрген қазақ зиялыларының өмірі мен шығармашылығы сәт сайын құбылып отырған әлеуметтік-саяси өзгерістерге толы заманға байланысты әрқилы және әртарапты да болып келеді. Патша өкіметінің отаршылдық билігі, Ақпан мен одан кейінгі іле-шала жүзеге асқан Қазан төңкерістері, социалистік құрылыс бастамалары, Азамат соғысы, Отан соғысы, тағы басқа оқиғалар түрленген заманның ыңғайына өнер иелерінің де бейімделуін талап етті. Сондықтан да, осындай күрделі кезең тұсында өмір сүрген ақын-жазушылар өздерінің туындылары мен шығармашылығын сол дәуірдегі өмір шындығына арнады да, қоғам дамуына сәйкес тақырып арналарын да өзгертіп отырды. Біз осы тұста ақынның Қазан төңкерісіне дейінгі толғауларын негізге ала отырып, оның ішінде философиялық лирикасын зерттеп, өлеңдеріндегі өмір туралы ой-толғаныстарын сараптап өтеміз.
Бұл тақырып, түптеп келгенде, жалпы түркі-қазақтық діл мен дүниетанымға байланысты үнемі өмірмәнділік сауалдар қойып, оны талқылап, шешудің жолдарын ұсынатын өзіндік бір мектеп болып қалыптасқан философиялық ой-толғамдардың тоғысар арнасы. Әсіресе, ХV-ХVIІІ ғасырлардағы жыраулар поэзиясының тұсында өркендеген мұндай философиялық толғаныстар – ХІХ ғасырдағ ақын-жыраулар туындыларымен сабақтасып, ХХ ғасыр басындағы зиялыларда да негізгі ой машығы мен берілу тәсілдері бойынша сақталып қалған еді. Солардың бірі – бүгінгі күні шығармашылығы көп зерттелмеген талантты ақын Үмбетәлі.
Қазақ дүниетанымын зерттеуші қазіргі заманғы философтар халқымыздың басты екі мәселені назарға алғандығын атап өтеді: өмір философиясы мен этикоцентризм. Бірақ, біздіңше, бұл екеуін бөле-жара қарауға болмайды, қазақ руханияты өмірдің мағынасы туралы толғаған сәтте, оның адамгершілік пен ізгілікке ғана құрылуы тиіс екендігі туралы шешімге үнемі қайта оралып келіп отырады. Осы орайда біз зерттеп отырған тақырыбымызға байланысты Үмбетәлі ақынның өмір философиясы туралы толғаныстарын талдай келе, қарастырған негізгі мәселелерін былайша жүйелеп беруді жөн көрдік: өткінші дүние, өлім мен өмір мәселесі, өмірдің құндылығы және оны бағалай білу. Қазақ философиясындағы өмір туралы толғаныстарда жиі қайталанатын мәселе – оның өткіншілігі хақындағы толғаулар Үмбетәлі идеяларынан да тыс қалмайды.
«Дүние деген – бір құйын, Түсе ме қолға сермесе», – дейді ақын немесе: «Шартарапты шарлауға, Көңілден асқан жүйрік жоқ. Дүние деген – баянсыз, Ұстайын десең құйрық жоқ», – деп төгілтеді. Бұл тақырып, бізге белгілі тарихи жырлар бойынша зерделесек, сонау Қорқыт заманынан бастау алады. Мысалы, «Қорқыт ата кітабындағы» әрбір жырдың соңындағы: «Дүнием менің дегендер, Бек жарандар, Пәни дүние кімге қалды, Келімді-кетімді дүние, Соңы өлімді дүние», – деген сарында қайталанып келетін толғаулар кейіннен, қазақы фразамен жалпыланып, «Жалған дүние» деген ортақ концептке ие болған. Яғни, жалпы өмірдің өткіншілігі туралы пайымдаулар осы бір ұғымға кіріктіріліп, жинақталған деп айта аламыз. Ал келесі бір нұсқасы «Қамшының сабындай қысқа ғұмыр» деген түсінікпен беріледі. Кей сәттерде «Жалған дүние» концептісіндегі «Дүние» сөзі айтылмай қалып, тұтас ұғым тек қана «Жалған» сөзімен тұжырымдалады. Бірақ осы «Жалған дүние» түсінігі, дәуірлер өткен сайын, өмірдің өткіншілігі туралы сарынның түп мазмұнын білдіргенмен, берілу жолдары да әртүрлі кейіпте түрленіп, негізгі идея да әр қырынан сарапталады. Ендеше, Үмбетәлінің де өтпелі пәни дүние туралы толғауы өзіндік ерекшеліктерімен айшықталады. Ол «жалған дүние», «алдамшы дүние», «өткінші дүние», «сұм дүние», «баянсыз дүние» деген сияқты қазақ ойшылдарының дәстүрлі теңеулеріне «Құйын дүние» деген түсінігін енгізеді. Яғни, дүниенің өткіншілігін ол құйынға балап, өзінің жаңа метафорасы мен сипаттамасын ұсынады.
Ақын жырлап отырған адам өмірі мен заманы құйын тәрізді. Құйқылжыған, ұстатпайтын, бағдары мен бағыты да белгісіздеу, шырқ үйіретін, өзімен бірге көптеген нәрселерді ала кететін және қайырымсыздау болып келетін құбылыс ретінде түсіндірілген. Мысалы, шынайы табиғаттағы физикалық құйын құбылысының өзі бүгінгі күнге дейін ғылымда әлі толық анықталмаған. Олай болса, «дүниенің» де осындай трансцендентальді тылсым қырлары бар, шырқ үйіріп өзіне елітіп әкететіндігі де оның алдап-арбап, нәтижесінде, о дүниеге қарай еріксіз түрде жетелейтіндігіне байланысты айтылған.
Ол «Түсе ме қолға сермесе» деп дүниенің мағынасын түпкілікті тану мүмкін емес екендігін байыптайды, ақыр соңында ол қолға түспек түгілі адамның өзін, мейлі ол бай-манап, ақсүйек, хан мен қара, ғалым мен қайыршы, қоғамның әлеуметтік топтарының қай қабатындағы адам болсын, бәрін де қолға түсіреді. Тіпті, кенеттен, тез, адамға ойлануға мұрша келтірместен, өзіне баурап, еріксіз түрде, құйынның барар жері сияқты, әлдебір тылсым жаққа қарай дірдектетіп жетелей жөнеледі, ал алып барар жері – барсакелмес, ешбір жан қайтып орала алмайтын – Ұлы белгісіздік. Міне, ақынның құйын дүниесінің философиялық мағынасы осы.
Мұндай құйынша арбаушылық дүние, халық өлеңдеріндегі «Дүние күнде өтеді, түнде өтеді. Көңілден өлең айтсаң кір кетеді, Болғанда адам – түлкі, дүние – бүркіт, Бір күні қуып жүріп індетеді» деген идеяға келіп сәйкестенеді де, халықтық дүниетанымдағы ой-толғамдар сабақтастығын паш етеді. Ақынның осы дүниенің жалғандығы туралы пайымдаулары өзіндік бір іргелі онтологиялық тұжырым болғандықтан, автор оның сан қырлылығын ашуға бет бұрады, мәселені әр қырынан, әртараптандырып барып сараптайды. Мысалы, мына жолдардан, «дүние» мен «өмір» ұғымы сәйкестеніп тұрғандығын көруімізге болады:
Дүние, сенен не көрдік,
Арпалысып алысып?
Талайлар өтті сенімен,
Жағаласып салысып.
Құйын қуған қаңбақтай,
Жеткен бір жан жоқ жарысып.
Торығып қайтты тоқырап,
Жер түбіне барысып.
Бұл өлеңнің мазмұны «Өмір дегеніміз – күрес» деген тезиске сәйкес келгенмен, тура ол мағынаны қайталамайды. Дүние сәл өзгешерек кейіпте суреттеледі. Бастапқы төрт жол, негізінен, адамдар өздері тудырған субьективті құбылыстармен, яғни, ғұмыр кешудегі тайталас пен бәсеке, тынымсыз күйбең тіршілік пен таусылмайтын мақсаттарға үздіксіз ұмтылыс сәтіндегі шиеленістер мен қайшылықтарды бейнелеуден туындайды. Философиядағы әлеуметтік дарвинизм ілімі негіздегендей, хайуанаттар арасындағы тіршілік үшін күрес, әлсіздердің сұрыпталуы, тағы басқалар қоғамдық өмірге көшіріледі. Демек, міне осы, арпалыс, өмір бойы бітпейтін шешілуі тиіс шексіз мәселелер тізбегі, ал жеңіліс пен шегініс сәтіндегі қаталдау тағдыр барлығы үнемі қасқайып қарсы тұруды қажет етеді де, ақын айтқандай, «арпалысуға», «жағаласуға» алып келеді. Бірақ түпкілікті жеңіске жеткен ешкім де жоқ, сондықтан да ақынның «Талайлар өтті» деп өкінішпен толғануы – осының айғағы. Бұл жердегі өкініштік сарынның түп мәні арпалыс болғанымен, арпалысатын объект, «жау» жоқ, «арпалыстағы жеңіс» те тым абстрактілі, айқынсыз, тіпті алдамшы. Яғни, бұдан: «Дүниенің жеңілісінің өзі оның жеңісі болып табылады, ал адамның жеңісінің өзі қашанда жеңіліс болып шығады» деген қорытынды шығаруымызға болады.
«Құйын қуған қаңбақтай, Жеткен бір жан жоқ жарысып», – деп толғанған жолдардың мағынасы – «құйын дүние» қаңбақты (адамды) өзіне қарай еліктіру. Осыдан, «Қаңбақ» оны неге қууға тиісті?» деген сауал туындайды. Міне, бұл тұстағы құйынды қуған қаңбақ – бізге ақын меңзеген «дүниенің құйындығын» ашып беруге мүмкіндіктер туғызады. Әрине, ұлттық дүниетанымды батыстық философияға апарып телуге болмайды, екеуі екі басқа парадигма. Әйтсе де, біз үшін оны түсіндіріп берудің батысшылдықтан басқа жолдары әзірге жабық. Сондықтан да, кей тұстарда академиялық кәсіби философияға де жүгінуімізге тура келеді.
Демек, «қаңбақты» өзін қууға мәжбүрлейтін «құйын дүние», біріншіден, шексіз дүниені тануға адамның ұмтылуы, ақыр соңында, қаншама данышпан, әулие болғанымен, оның құпия, тылсым сырларын түбегейлі тани алмай өмірден аттануы. Интенциясы, яғни, сананың жаратылысынан-ақ сыртқы дүниені тануға үнемі үздіксіз ұмтылуы, ақын айтқандай, «Ұстайын десең құйрық жоқ» болатын болса, ұстап алып, түпкілікті анықтап көруге де келмейтіндігі болып шығады.
Екіншіден, заман ағымы – зымырап өтіп жатыр және бірқалыпты түзу сызық бойындағыдай жай қозғалыста емес, құйқылжыған, құйын тәріздес, бағыты да айқынсыздау бұлыңғыр, сағым сияқты жеткізбейтін, үнемі өзіне ілесіп болса да жүруді қажет ететін, бірақ басып озып кетуге немесе теке-тірес жүруге келмейтін, еріксіз түрде сүйреп бара жатқандай болатын әлдене. Сонымен қатар, сәл-пәл аялдауға, ойлануға мұрша келтірмейді, олай болған жағдайда, адам заман ағымына ілесе алмай, көштен қалғандай жалғызсырайды.
Үшіншіден, күйбең тіршілік пен дәулетті өмір сүруге, атақ-даңққа ұмтылу – түбі жеткізбейтін, белгілі бір жетер, аяқталар межесі жоқ, тұңғиыққа қарай жүріп отыру, яғни, жеткізбейтін нәрсені «қаңбақша қуу» дегенді білдіреді. Мысалы, дәулетті-сәулетті өмір сүру үшін адам байлыққа ұмтылады, бірақ табиғатынан қанағатсыз сана осы ұмтылуды өмір бойы адам тағдырына жазып береді, соған ғана тағайындап тастайды. Осы ретте «Тағайындалу неліктен?» деген философиялық сұрақ туындайды. Бұл мәселеде де Үмбетәлінің «Қаңбақ» феноменіне қайта жүгінеміз немесе оның осы түсінігінің мағынасын түсіндіріп бергендей боламыз. «Қаңбақ» оны арнайы, ерікті-саналы, ұйымдасқан түрде, мың ойланып-толғанып барып қумайды, оны Жел айдайды, осы Жел – заманның ағымы, тіршілік үшін күрес, мәңгілікке ұмтылыс. Бірақ құйын желге қарағанда барынша ерікті, өз бетінше және одан тезірек болып шығуы да ықтимал. Дегенмен, табиғаттағы ұсақ-түйек нәрселердің бәрін өзіне қарай тартып алатын құйын жел арқылы қаңбақты өзіне еліктіреді. Бір қарағанда, адам абсолютті еркін, сол құйынды қумай-ақ қоюға да болады, бірақ бұл құбылыс «Адамның басы – Алланың добы» деген ұстаныммен сарындас келеді.
Қорытындылай келе, ақынның әр тақырыпта жазылған, кең ауқымды поэтифилософиясының біз тек қана бір қырын, өмірдің өткіншілігі мен мағынасы туралы ой-толғамдарын қысқаша саралап өттік. Алдағы уақытта ойшыл ақынның көне жыраулық дәстүрден тамыр тартқан, діл мен архетип арқылы сабақтасқан, заманауи мәнерлермен де үндескен басқа да өмірмәнділік мәселелерді, саяси-әлеуметтік ахуалдарды, тұрмыстық жағдайларды толғаған көзқарастарының философиясын ашып көрсету келешектегі өзекті тақырыптың бірі болып қала береді.
Берік АТАШ,
философия ғылымдарының докторы
