Интернационалдық тұрғыда жәрдем береміз деген мақсатпен 1979 жылдың 12 желтоқсанында Кеңес басшылығы Ауғанстанға әскер кіргізу туралы шешім қабылдайды. Нәтижесінде, 1979 жылдың 25 желтоқсанында КСРО әскерлері Ауғанстан шекарасынан өтіп, 1989 жылдың 15 ақпанына дейін соғыс қимылдарын жүргізді. Ауған соғысының біткеніне де 35 жылдың жүзі болды. Аталмыш соғысқа дереккөздер бойынша Қазақстаннан 22 мың адам қатысып, олардың 761-і қаза тапқан, 379-ы мүгедек атанып, 21-і хабарсыз кетті.
Осы соғыста Қарулы Күштер министрлігінің академиясын бітірмесе де, Ауған соғысының бейресми академиясын бітірген Борис Керімбаев ағамыздың рухы ондаған генералдан биік тұрғанын мойындағанымыз жөн. Себебі, оның артында Бауыржан Момышұлы, Қасым Қайсенов, Рақымжан Қошқарбаев, Төлеген Тоқтаров және басқа даңқты қазақтың батыр ұлдары сияқты көптеген аңыз-әңгіме қалды, кітаптар жазылып, кинолар түсіріліп таспаға жазылды.
Борис Керімбаев жастайынан отбасы мен өскен ортасынан алған тәрбиесінің, Құдай көкірегіне салған ақыл-парасатының арқасында ерте ер жетіп, ержүрек болып өседі. Өзінің алдына үлкен мақсат қояды. 1961 жылы Ю.Гагарин ғарышқа ұшқанда әке-шешесіне айтпай, Орынбордағы ұшқыштар дайындайтын училищеге хат жазады. Көп күттірмей жауап келеді, әке-шешесіне сонда бір-ақ айтады. Олар баласының бұл ісіне қуанудан басқа амалдары қалмайды. Сөйтіп, құжаттарын оқу орнына дайындай бастайды. Алайда басындағы жарақатының кесірінен комиссиядан өтпей қалады. Айтқанынан қайтпайтын қайсар, талапты баланы көрген ондағылар: «Әскери саланы ұнатсаң, Алматыдағы шекарашылар училищесіне баруыңа болады»- деп ақыл-кеңес береді. Соңында саналы азаматтың жырақта оқып, шынығып, ысылғым келеді дегенін ескеріп, Ташкент қаласындағы әскери училищені ұсынады. «Талаптыға нұр жауар» дегендей, арманы орындалып, оқуға түседі. Оның үлкен тұлға болып қалыптасуының қайнар бұлағы осылай басталған еді.
1966 жылы әскери училищені тәмамдағаннан кейін Борис Керімбаев Германиядағы Кеңес әскери тобында мотоатқыштар взводы мен барлау ротасының командирі қызметтерін атқарады. 1977 жылы әскери жасақтарды мамандандыру жолында өзі қызмет ететін бөлімнің штаб-бастығы, мотоатқыштар батальонының командирі болады. 1980 жылы КСРО Қарулы Күштері 10-басқармасы бас штабының Эфиопиядағы жаяу әскер бригадасының кеңесшісі ретінде жұмыс істейді. Ал 1981жылдың 8 қаңтарында талантты офицер Борис Төкенұлы Қапшағайдағы айрықша тапсырмалар үшін құрылған 177-арнаулы жасақ командирі болып тағайындалады. Аса жауапты тапсырманы мойнына жүктеген жерлесіміз машақатына қарамай, күн-түн демей, іске кіріседі, мұсылман жігіттерді іріктеп, оқу-жаттығу жұмыстарын жүргізеді.
Борис Төкенұлының сақадай-сай дайындалған сарбаздары соғысты Ауған жеріндегі Меймене деген жерден бастайды. Ол жайында Ауған жерінде соғысты Борис Төкенұлымен бірге өткерген жерлестері Бақберген Әбішев пен Қанат Жарқынбаев: «Қапшағайда оқу-жаттығу жұмыстары біткеннен кейін біз бір эшалонға, техника екінші эшалонға тиеліп, жолға шықтық. Басында Балқашқа барамыз деп ұқтық, кейіннен Түркмениядағы Шаржо қаласына келіп жеттік, сол жерде қаруланып, 1981 жылдың 29 қарашасында түнгі сағат 2-де мемлекеттік шекараны басып өттік те, Мейменеге аяқ бастық. Соғысты Дорздов, одан ары Панджшер аймағында жалғастырдық», – деп еске алады.
Панджшер аймағы ұзыннан-ұзақ созылып жатқан, бір шеті Пәкістан мемлекетімен шектесетін, географиясы соғысқа ыңғайсыз, таулы-қыратты болып келетін еді. Ауған соғысының ішіндегі «Панджшер шатқалы» үшін соғыстың маңызы өте зор болды. Аталмыш шатқал Кеңес одағын Ауғанстанның астанасы Кабулмен байланыстыратын таулы аймақ, алтын көпір, стратегиялық маңызы зор. Соғыстың басым бөлігі осы аймақта орын алды. Бұл жерді Ауған елінің дала командирі, атақты Ахмед Шах Масуд биледі. Сонымен бірге бұл жер гауһар тасқа және басқа кен орыдарына бай өлке болды. Панджшер арыстаны атанған Ахмед Шах Масуд туралы қысқаша айтып өтетін болсақ, ол Панджшер уезінде 1953 жылы дүниеге келген. Ұлты – тәжік, мұсылман-суннит, Ханафи мазһабын ұстанушы, Кабул университетінің түлегі. 1975-1977 жылдары Египет, Ливан мемлекеттерінің әскери базаларында оқу-жатығудан өтіп, соғыс-террактыларға қатысады, Таяу Шығыста, Латын Америкасы, Оңтүстік Азия елдерінде партизандық күрес тәсілдерін үйреніп, Ауған еліне азамат соғысы басталғанда оралады. Елінің 2-3 бөлігі осы айлакер, дайындығы жоғары қатал қолбасшының қол астында болады. Кеңес маршалдары мен генералдары Панджшер арыстанына қарсы тұрарлық тұлға бірден-бір Борис Төкенұлы деп шешеді. Себебі, қасиетті қазақтың сайын даласыны тумасы ақыл-ойы, парасаты, түр-тұлғасы, дайындығы жағынан көптеген замандастарынан көшілгері-тұғын. Соның арқасында Панджшер арыстанына қарсы тұрып, өзі кейіннен Панджшер патшасы атанады. Кеңес әскерлері 1981 жылдың мамыр айында Панджшерге шабуылды бастады. Операцияға 36 батальон жұмылдырылды. Бұл батальондардың 20-сы кеңестік болса, 16-сы Б.Кармал билейтін Ауған өкіметінікі еді. Мұның сыртында шабуылға тек Кеңес тарапынан 104 тікұшақ, 26 әскери ұшақ, 165 миномет, 250 жаяу ұрыс машинасы және өзге де қару-жарақ түрлері мен қосымша күштер қатысты. Бір аптаға созылған қиян-кескі шайқаста екі жақ үлкен шығынға ұшырады. Өз шебін жеті күн бойы ұстаған Ахмед Шах ақырында Панджшерді тастап шықты. Шатқал үшін екі жақтан көптеген техника жойылып, көптеген әскер қаза табады.
Ақырында Ахмед Шах Панджшерді тастап кеткеннен кейін Қара майор 635 сарбазымен шатқалға орналасады. Жоғарғы жақтың бұйрығымен ең болмаса бір ай төтеп беріп, аймақты бақылауға тиіс еді. Ал 177-арнаулы жасақтың сарбаздары сегіз ай бойы ұрыс жүргізіп, қарсы тұрады. Ал басында Панджшер арыстаны Ахмед Шах Құран Кәрімге қолын қойып: «Кеңес өкіметінің ең соңғы сарбазын тірідей отқа қуырамын», – деп бүкіл әлемге жар салып еді, онысы іске аспады. Сонымен бірге, бір ай ішінде шатқалды қайтарып алып, қарсы тұрған батальонның көзін құртуына сенімді болды. Алайда арыстанның бұл ойын қазақтың арда туған Қара майоры быт-шытын шығарды. Соғыс тактикасын өзі құрды, картаны Жасұзақов пен штаб бастығы Тютев сызатын, түннің бір уағына дейін отырып елеп-екшейтін. Содан кейін дұшмандарға: «Ертең дайындалыңдар, «шурави» келе жатыр», –деп хабар тарайтын. Ал Борис Керімбаев болса картаны басқаша сызып, сағат таңғы төртте бөлім командирлерінің қолына ұстатады. «Сондай бір сенімді тактиканың нәтижесінде «Дорзов» атты үлкен кишлакты алып едік», – деп еске алады жерлес қаруластары.
Сөйтіп, Ахмед Шахқа Борис Төкенұлы «шах» қоя бастайды. Осы тұста оның басына миллион доллар тігіледі. Бұл келеңсіз жайды командирге барлау бөлімінің бастығы Сәкен Жасұзақов хабарлайды және командирдің қауіпсіздігін сақтау барысында көптеген шара ұйымдастырады, айла-әдіске барады. Атап айтқанда, көлігін күн сайын ауыстырумен болды. Бірде жаяу ұрыс машинасына мінгізсе, келесі күні жүк көлігін дайындап қоятын. Болмаса жанармай таситын машинаға отырғызатын және күзеттерді ауыстырып, керек кезінде күшейтіп отырды. Ол 177-арнаулы батальонның командирі бола жүріп, қол астындағы жауынгерлерге де жауаппен қарап, әкесіндей қамқорлық жасап, барынша шығынды азайтуға тырысты. Бөлімшелері қиын жағдайға тап болған кезде тікұшақпен көмек қолын созды. Өзінің қандыкөйлек қарулас досы Амангелді Жантасов «Мұсылман батальоны» атты кітабында: «Ал енді мен ол туралы, біздің командиріміз туралы аздап айтып өткім келеді. Адам туралы айту үшін оның шеберлігі, даналығы және әскери таланты арқасында біз өз бөлімшемізге жүктелген көптеген күрделі тапсырмаларды орындай алдық және сонымен қатар, егер мүмкін болса, қарамағымыздағы қызметкерлерді құтқардық. Жоқ, әрине, шығындар болды. Соғыстың шығынсыз өтуі мүмкін емес. Бірақ Борис Төкенұлы бізге сабақ берді, талап етті және өзі әскери әрекеттерді қол астындағылардың өлімін болдырмайтындай етіп жасады. Ол көптеген жағдайда жетістікке жетті деп айта аламыз», – деп ағынан жарылуы көп нәрсені аңғартса керек. Сонымен бірге, Борис Төкенұлының жеке оққағары болған жерлесі Бақберген Әбішевтен алған сұхбатқа жүгінсек: «Борис Төкенұлы керемет стратег, талантты қолбасшы болды. Ұйықтамайтын кездеріміз көптеп кездесетін. Аяқ астынан күн-түн демей кенеттен жол жүріп, болмаса тікұшақпен ұшып кететінбіз. Соғысты дұрыс ұйыдастыра білгенінің арқасында 8 ай ішінде 635 сарбаздың 41-і қаза болды. «Осының өзінде аналарына не бетімді айтамын?» – деп қапаланатын. Аналарына не айтамын демекші, әлі есімде, 1982 жылдың 23 қыркүйегі болатын, Панджшер шатқалының Руха кишлағында тұрақтаған кезіміз, Баграм қаласына ақшаға баруымыз керек болды. 2 тікұшақ шықпақшы еді. Екінші тікұшаққа жүгіріп үлгергенім сол, шаңның арасынан командиріміз түсіп келе жатыр екен, сол жерде қолымнан тартып, алып қалды. Командирімізбен бірге штабқа келдім. Арада 2-3 күн уақыт өткенде Баграмға кеткен тікұшақтың бірі қайтып, Руха кишлагына қонар тұста дұшмандардың оғынан апатқа ұшырады. Ербол, Қанат, барлығы он үш адам қаза тапты. Оларды елге жөнелттік. Қатты қайғырдық. Командиріміздің жақсылығы, бірде-бір сарбазды гаупвахтаға жаппады, бәрімізді бес саусағындай жақсы білді. Ұрсып алатын, өкпе-реніші осымен бітетін. Біз командирге ешқашан ренжіген емеспіз, ылғи көмек қолын созғысы келіп тұратынын сезетінбіз. Бізді қойшы, сонау Ауған халқының өзіне мейірімділікпен қарайтын. Жергілікті халықтың ақсақалдарымен ұзақ сөйлескенін талай көрдік, кейбіріне ұн, тұз, сіріңке сияқты заттарды бергізетін, жағдайды түсіндіретін, кейін олардың кейбірінен керекті мағлұматтарды алып отыратын. Жүрек жұтқан командирімізбен жаудың арасына бітімгершілікке баратын кездеріміз болды. Бірде Ахмет Шахтың туған кишлағы «Базаракқа» келдік. Тұтқындарды алмасу жайында сөйлестік. Келіссөзге Ахмет Шахтың орынбасарының өзі төрт адам болып келді. Келіссөз сәтті аяқталып, аман-есен тұрақты жерімізге оралдық, содан кейін бір айға дейін тыныштық орнады», – деп қандыкөйлек достарымен бірге басынан өткерген жайды айтты.
Ел ауызында қара майор атанған ержүрек азамат жайлы естелік айтушылар көп. Солардың қатарында Марат Ордабаев, Испанди Галимов, тағы басқа сұхбат берген сарбаздарының бәрі ыждаһатпен естелік айтып, командирлеріне деген құрметтері мен сағыныштарын білдірді. Сондай азаматтың бірі – Ауған соғысының ардагері, қазіргі таңда Жамбыл ауданындағы «Сәт» мешітінің бас имамы Сейітқали Ыбытаев. Сейітқали қажы Есімбекұлының Борис жайлы естеліктерінің өзі бір төбе. Әсіресе, оның «қара майор» аталуы жайында: «Ахмет Шахтың атақты «Мавлоди қара» атты дала қолбасшысы болды. Ол қолбасшы қаталдығымен аты шыға бастаған тұста батальондағы қырғыз жігіті «Дұшмандарда Мавлоди қара бар болса бізде одан да мықты қара майор бар, саспаңдар, жігіттер» деген екен. Осы қырғыз сарбазының аузынан шыққан сөз лақап атпен «қара майор» болып Борис Төкенұлына танылды. Несі бар, «қара» сөзі қазақта қасиетті ұғым, мысалы, қара шаңырақ, қара қазан, қара домбыра деп жалғаса береді», – деп айтқаны көңілге мақтаныш сезімін ұялатады.
Демек, Ауған жеріндегі географиялық орта – таулы аймақта ұрыс жүргізу барысында ол өзінің көшпенділердің текті ұрпағы екенін дәлелдеген дарынды қолбасшы, хас батыр болғаны айдан анық. Сөз соңында Ауған соғысының дарабозына өскелең ұрпаққа үлгі ету, мәңгі еске қалдыру мақсатында «Халық қаһарманы» атағы мен елдімекен, көшелерге аты берілсе деген ұсынысымызды айтқым келеді. Батырларымыздың жасаған ерлігі мәңгі ел жадында!
Жандарбек Қарабасов,
Қазақстан Журналистер
одағының мүшесі
