Тарих тереңінен сыр шертетін жәдігерлердің әрқайсысы – тек материалдық дүние ғана емес, өз дәуірінің сарынын жеткізетін үнсіз куәгер. Табиғаттың тылсым құпияларын паш ететін, ғылым мен сезімнің шебінде тұрған осындай ерекше мұралардың бірі – академик Қаныш Сәтбаев шетел сапарынан алып келген кірпі балық. Бүгінде бұл балық – қазақ ғылымының алтын ғасырына куә, бірегей символдардың бірі ретінде Алматыдағы Табиғат музейінің экспозициясында ерекше орын алады.
Ұлт мақтанышы Қаныш Сәтбаев ғылым жолында тек тауды ғана емес, мұхит тереңін де зерделеген ғұлама еді. Ол сапар шеккен әр елдің ғылыми ортасымен ғана емес, табиғатымен де танысып, ерекше үлгілерді елге ала келуді дағдыға айналдырған. Сол сапарларының бірінде дәл мұхит түбінде тіршілік ететін кірпі балықтың кептірілген үлгісін ала келген.
Бұл – өзі кішкентай ғана, алайда сыртқы түрі мен ішкі құрылымы таңдай қақтыратын ерекше балық. Қауіп төнген сәтте өзін шар тәрізді үрлеп, сыртындағы инелерін тіктейтін бұл балық табиғаттың тамаша қорғаныс механизмімен жаратылған. Академиктің көзімен қарағанда, мұндай тіршілік иесі биология, геология және палеонтология салаларын тоғыстыра зерттеуге жол ашатын тірі құбылыс болатын.
1980 жылдары осы кірпі балық Қаныш Сәтбаевтың қызы, көрнекті әдебиет зерттеушісі, филология ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі Шәмшиябану Қанышқызының қолымен музейге табысталды. Бұл тек экспонат емес, ұлт руханияты мен ғылымының сабақтастығын жалғайтын қымбат естелікке айналды.
Кірпі балық – әкенің қолымен әкелініп, қыздың жүрегімен сақталған, кейін ұлт игілігіне тапсырылған мұра. Осы бір шағын ғана заттың бойында бір әулеттің ғылымға деген адалдығы, бір ғұламаның табиғатқа деген сүйіспеншілігі, бір дәуірдің ғылымға деген құрметі тоғысқандай.
Уақыт алға жылжып, музей қорындағы жәдігерлер қатары толыға берді. 2021 жылы Табиғат музейінің бір қонағы кірпі балықтың екінші данасын сыйға тартты. Бұл – кездейсоқ сәйкестік емес, өткен мен бүгіннің арасын жалғаған символдық акт, ғылым жолындағы ізгі ниеттің жалғасы. Қазір қос балық қатар экспозицияда тұр. Бірі – тарих тереңінен жеткен, екіншісі – бүгінгі күннің тартуы. Екеуі де – табиғат пен адам арасындағы үндестіктің белгісі.
Табиғат музейіндегі кірпі балық – көзге кішкентай көрінгенімен, мағынасы терең жәдігер. Ол – Сәтбаевтай алыптың дүниетанымын, ғылыми қызығушылығын, табиғатқа деген нәзік қарым-қатынасын танытатын ерекше экспонат. Бұл балық – тек су асты әлемінің өкілі емес, ол – қазақ ғылымының кең тынысын бейнелейтін рухани символ. Осындай жәдігерлер арқылы музей келушілерге ғылымның қыр-сырын ғана емес, оны жасаған тұлғалардың жан дүниесін де таныта түседі. Кірпі балық – табиғаттың өзі ұсынған табиғи жәдігер, ал оны музейге табыстаған ұрпақ – елдің рухани жадын сақтаған аманат иесі.
Гүлжан Назымбетова,
Академик Қ. Сәтбаев мемориалдық музейінің директоры,
PhD
