Қасиетті Қайқы

Сол уақытта Жақыпбердінің ескертуімен көшуге даярлан­ған ауылдар жүктерін үй ішіне жинап қойып, тек киіз үйдің өзін жықпай, күтіп отырады екен. Батыр келді дегенді естіген бетте үйлерді жығып, сақадай-сай тұратын көрінеді. Жақыпбердінің ұйымдастыру қабілетінің арқасында бір ауыл бір түнде тау асып кететін көрінеді. Кезекті бір ауылды көшіріп кетуге қамданған уақытта, сол өңірден шыққан сатқын­дардың әрекетімен арнайы жасақ ауыл маңын торуылдап, Жақыпбердіні күтеді. Ауылдан жасырын шыққан хабаршылар Жақыпбердінің жолын тосып, суық хабарды жеткізеді. Дегенмен, елді көшіріп кету көкейінде тұрған батыр ауылға барады. Ауыл маңындағы жендеттермен үлкен қақтығыс болады. Көп қолмен арпалысу мүмкін болмағандықтан Жақыпберді шекара асады. Салы суға кетіп, елмен қош айтысып бара жатып, Қайқының асуына шыққан кезде былай деген екен:

Қайқының шығып тұрмын кезеңіне,

Ұстаған ұқсап қоян көжегіне.

Мойын бұрып арт жағыма    қарағанда,

Ду етіп от оралды өзегіме!

Осы бір шумақ өлеңнің өзі асудың бұрыннан Қайқы деп аталуы­ның бір дәлелі іспеттес. Ал өлкетанушы, суретші, тарихшы Болат Жапсарбайұлы­ның «Өлке тарихнамасы» (Кеген ауданының 100 тарихи киелі орны) кітабындағы «Қайқы» әңгімесінде былай жазылған: «Қайқы асуы – Қулық тауының асуы. Кеген, Нарынқол аймағын Алматы бағытына шығаратын жол. Таулы өлкенің қауіпті асулары қатарына жатады. Қайқы асуының жолын ауданның барлық ауылдары мен мекемелерден мыңдаған адам жиналып, тау жарларын темірмен ойып, топырақты шетіне тасып, арба жүретін жол салған. Екі жыл бойы құмырсқа секілді тоқпақтап тас ойып, топырағын тазалап, шетке үйген жанкешті жұмысқа үлкен-кіші демей қатынасқан. Сол кезеңде Түрксіб жолы секілді бұл жолға да үлкен саяси әр берілді. Жұмыстарға Комсомолдық жол, Сталиндік жаңа жол деген ұрандар тағылып, айдарланды. Жол біткен күні, яғни 1941 жылы 22 маусымда Отан соғысы басталыпты. Кейін соғыс біткеннен кейін де бірнеше рет жолды кеңіту, жайлы жасау бағытында жұмыстар жасалынды».

Белгілі ақын Кәдірбек Құныпияұлы Қайқы туралы:

Жатқасын ба қайқайып Қайқы дейді,

Жарқыраған жартастар жай тілейді.

Қырқасына Қайқының іліккенде,

Күн кідіріп, күміс-нұр Ай түлейді.

Жалғанатын көктеммен екі арасы,

Қыс пен жаздың секілді шекарасы.

Бұл өңірде асу көп асқаралы,

Қайқы деген солардың отағасы.

Құбылмалы мінезге үйір егес,

Кеше көрген қызығы, бүгін елес.

Шындаса егер шілдеде ши тұтатып,

Артынша қар жамылу – бұйым емес.

Соқпақтары қиялап тасты жарған,

Жүрексіздің көзінен жас шығарған.

Сопысынып, сырбазсып оқта-текте –

Сәлде орайды басына ақ тұманнан.

Танытардай таулардың дара тегін,

Әдіптейді бөркін  мұз, қар етегін.

Аттанғанда ауылдан Қайқы айтады,

Асулардың алдыңда бар екенін! – деп жырлаған.

Енді Асудың неге Қайқы аталуына келсек, ежелгі аңызда Қайқы атауы Жәнібек Әлмерекұлының есімімен байланысты болған. Қайқы (Ақсұлу) перінің қызы еді. Аңызда Жәнібек осы перінің қызымен үйленген. Жер атауы осы кісінің атымен Қайқының асуы деп аталып қалды. Енді осы аңызды баян етейік.

Айналасы қалың талмен көмкеріл­ген «Аққу көлі» жайлы аңыз әңгіме бар. Әлмеректің ұлы Жәнібек жалындап тұрған жиырмадағы кезі екен. Аң қуып, күн тас төбеге келгенінде ыстықта Аққу көлінен бір-ақ шығады. Суреті көл бетіне нұр болып сағымданған екі сұлу қыздың бірі суда шабақша жүзіп жүреді. Енді екіншісі киімін киіп алып, шашын тарап жағада отырады. Жігітті көрген жаңағы қыз аққуға айналып ұшып кетеді де, судағы қыз жан ұшыра киіміне ұмтылады. Киімде бір сыр бар екенін түсіне қойған сезімтал жігіт қыздан бұрын қамданып, киімді ат үстінен іліп алады. Судан кеудесін көтере алмаған қыз киімін сұрап, көп жалынады. Бірақ қыздың сұлулығына есінен танған жігіт киімін бермейді. Сонда перизат «Осы көлге үйреніскен он екі жылдан бері адамзат емес, құс та қайта айналып келмес. Бұл құдіреттің маған жасаған жазуы шығар» деп жүрегіне бір қимастық сезім ұялап, жігіттің тәнті болған жүрегіне басын қойды. Арада біраз жылдар жылжып өтті. Жәнібек Ақсұлудан төрт ұл, бір қыз сүйді. Әйелі болса да Ақсұлумен некелесер алдында айтқан бір шартын Жәнібек бұлжытпай орындап келеді. Бүгін де Ақсұлудың «Ғұсыл құйынып алайын. Ауылдан ұзап кеткін» деген дағдылы сөзімен сыртқа шет жаққа кетіп қалады. Бір қыр асқан соң Жәнібектің бойына бір қулық келе қалады. «Бас қосқалы он шақты  жыл болды, жуынған кезімде тәнімді көруші болма дегені несі? Мұнда бір сыр бар-ау» деп тағат тауып отыра алмай, тығылып келіп үйдің жапсарынан сығалап қарайды. Бұл кезде әйел аққу кейпіне еніп, жуынып жатады. Сұлу селк ете түседі. Жәнібектің келгенін біліп қойып, қанатын жая лып етіп, шаңыраққа қонады.

– Айтқан серт – атқан оқ. Сөзіңде тұрмай, әзәзіл ойға ілесіп, пендешілік істедің. Менен төрт ұрпақ қалды. Өзіңе аманат етемін. Ел бастайтын ерлер тұқымыңнан үзілмесін. Әлі де берерім мол еді. Амал жоқ, өз обалың өзіңе! Қош бол, – деп ұша жөнеледі. Шарықтай көкке көтеріліп, үйді бір айналып ұшып, кете барады. Жәнібек жүйрік атына қамшыны басып, өзегі өртеніп, Ақсұлудың артынан көп жерге дейін шауып ілесіп, ақыры аты болдырып, жолда қалады. Ақсұлу күйеуінің көңілі суысын деді ме екен, артына мойын бұрып қарамаған күйі көк зеңгір аспан астынан бұлдырап көрінбей кетеді. Бұл туралы Ә.Тойғанбайұлы Ж.Айдарханұлының 2012 жылы шыққан «Албандар» жинағында кеңінен тоқталған.

Жәнібек бабамыз бен Қайқы анамыз­­дан шежіре жолымен бір қыз, төрт ұл тарайды. Бұған дәлел – 2019 жылы «Толғанат Г» баспасынан шыққан «Әлмерек абыз және оның ұрпақ­тары» атты жинақта берілген «Жәнібексіз жау жеңілмес» (168-177 беттерінде) деген мақала. Мақалаға негіз болған Нөкербан Нұғыманұлы, Әбілқасым Молдәлімұлы сияқты көнекөз қариялардың қөнеден келе жатқан, ұрпақтан-ұрпаққа мирас болып келген деректі әңгімелері. Алдыларына әпкесін салып, дүние есігін ашқан Қойлыбай, Кошек, Тоқсейіт, Байсейіт заманының заңғарлары бола білген. Қайқы ана Жәнібек атамен қосылған сәттен жарына өзінің шартын айтады. «Мен жуынып жатқанда үстімнен түспеуіңізді сұраймын», – дейді анамыз. Өмір өте береді. Күндердің бір күнінде Жәнібек батыр кезекті жорықтан келгенде, әдет бойынша алдынан балалар шығып: «Үйге кірмеңіз, апам жуынып жатыр!» – дейді екен. Сонда батыр бұл жарым­ның менен жасырған несі бар деп, киіз үйдің туырлығын кесіп жіберіп, ішке үңіледі. Сол сәтте апамыздың жуған басынан от жалындап жатқан екен. «Қап, батыр, өзіңізге өзіңіз жасадыңыз. Сізге әлі де берерім мол еді. Қош, қош!» – дейді де, құсқа айналып, шаңыраққа қонады да ары қарай ұшып кетеді. Кейін әпкесін аналарының алғаш Жәнібек батырмен жолық­қан жеріне апарып келуге Байсейіт келісім береді. Аталмыш жерге барған соң: «Апа, қайдасың, бір көрінші», – деп жылаған қызы кенжесі Байсейітке батасын беріп, басынан сипайды да, сол жерде ғайып болады.

Барша деректерді топшылар болсақ, расымен үлкен шындық­тың бір ұшығы шыққандай әсер қалдырады. Ауызекі тараған әңгіме­лерде әртүрлі өзгеріс болары сөзсіз. Дегенмен, «Айтушыда айып жоқ, тыңдағандар ғибрат алсын» дейді ұлы бабаларымыз. Тарих таразы­сына салсақ, расымен Қайқы (Ақсұлу) анамыздың перінің тұқымы екені көп сөз болады. Сонымен қатар біздің санамыз игере алмайтын таңға­жайыптар да мол екеніне көз жеткіземіз. Ұлылықтың негізіне айналған Жәнібек атаның да, Қайқы ананың да рухына мәңгі тағзым. Осындай деректерге сүйенер болсақ, расымен құрсағына рулы елді сыйғызған қасиетті анаға құрмет көрсеткен бабаларымыздың асуды «Қайқы асуы» деп атауы – Қайқы (Ақсұлу) анамызға қөрсеткен құрметі екені айтпаса да түсінікті.

«Әулие де, батыр да ұлы анадан, Қасиетін ұлықтар күллі Албан. Жәнібек ата көсегесін көгерткен, Қайқы ананың асуда аты қалған», – деп журналист Елгүл Нұғыман жырлайды. Ендігіде, Жәнібек бабамыздың жары болған, баршамыздың анамыз Қайқы (Ақсұлу) есімімен асудың аталғанын қаншалықты шындыққа жақын деп күдік-күмәнмен қарамай, керісінше, аңыз бен ақиқатқа толы бай мұрамыздың бір бөлігі ретінде түсінгеніміз абзалырақ. Бұл да бір асу туралы ақиқаттың бір тармағы деп қабылдаған жөн шығар деп есептейміз. Батыр бабадан, асыл анадан тараған ұрпақтарға елдің елдігі мен ерлігі жолында барын түгендеп, ұлы есімдерге кір келтірмей ғұмыр кешу нәсіп болғай!