Баян-Өлгей аймағында 1940 жылы дүниеге келген Ақынбаба Үсенұлы соңына мол мұра, еңбектер қалдырған, ұлтжанды, сегіз қырлы, бір сырлы күрескер азамат еді. Ол 1993 жылы атажұрты Қазақстанға қоныс аударып, 1997 жылы Жетісу жерінде өмірден өтті. Моңғолия астанасы – Ұланбатырда А.Пушкин атындағы мемлекеттік пединститутта орыс тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі мамандығы бойынша білім алған оның еңбек жолы ұстаздықпен өрілді. Моңғолия оқу-ағарту ісінің үздігі, Моңғолия халық өнерпаздарының республикалық байқауының алтын медаль иегері, екі дүркін дипломанты атанды. Моңғолия Аудармашылар және Журналистер одақтарының, Қазақстан Журналистер одағының мүшесі болды.
Біз ол кісіні жаппай Ақаң деуші едік. Сол кездегі мұғалімдер шетінен білімді, өте көреген болатын. Солардың ішінде менің ұстазым Ақынбабаның орны бөлек-тін. Ақын, сері, әнші, аса дарынды, парасатты, білімді, дана адам еді. Суырып салып өлең шығарып, оны домбыраға қосып шырқай жөнелгенде байтақ дала Ақаңа қосылып, ән салып тұрғандай сезілуші еді.
1977-1978 оқу жылы сыныбымыз орыс тілінен екі топқа бөлінген кезде мен Ақаңның тобына түстім. Сұңғақ бойлы, ат жақты, сұрғылт өңді, үнемі бойын тік ұстайтын, жеңіл қозғалатын ақ жейделі, қоңыр костюмді, қара галстукті, жылы жүзді адам кіріп келді. Жан-жағына, тақтаға бір қарап алды да, сыныптағы оқушыларды көзімен мұқият бір шолып шығып, орнына жайғасты. Сынып тып-тыныш, бәріміз аузымызды ашып, ұстазға қарап отырмыз. Кенет ол орысшалап: «Здравствуйте, дети! Меня зовут Акынбаба, я вам буду преподавать русский язык. Давайте сначала будем знакомиться», – деген Ақаң әр оқушыға барлай қарап, таныстығын бастады. Осылайша бізге аптасына екі рет орыс тілінен сабақ берді. Тілге өте жүйрік ұстазымыздың арқасында аздаған уақытта орысшаны әжептәуір меңгердік. Әр мұғалімнің оқыту әдістемесі әрқилы болады емес пе?! Ақаң ұстазым көбінесе ауызекі сөйлеуге назар аударды, бізге әртүрлі жағдаятта тапсырма беріп, ауызша жауап алып отыратын. Жазуымызға да ерекше мән беретін. Жалпы орыс жазуы әлемдегі күрделі грамматиканың бірі саналады. Ақаң осы грамматиканың бастапқы тарауларын өте қарапайым, жеңіл әдіспен түсіндіріп бере қоятын тамаша әдіскер-педагог болатын. Әрбір сабағына ерекше дайындалып, зор ынта-ықыласпен өткізуге тырысатын. Аудармашылық қасиеті де зор еді. Тумысынан табиғи аудармашы ма деп ойлайтын едік. Әрбір сөз, сөз тіркесі, сөйлемді орыс-қазақ тілдерінде өте жетік жеткізетін. Сондықтан да ақаңның сабағын ерекше зейін қойып оқыдық. Ұстазымыз небәрі бір жарым жылда орыс тілінің алты септігін, етістіктің жіктелу түрлерін жіліктеп айтып, миымызға құйып бергені соншалық, әлі күнге дейін есімізде. Ақаң оқытып, үйреткен грамматика 10-сынып оқып жүрген кезімізде сол кездегі Моңғол Халық Республикасы Ғылым-білім министрі Ч.Сэрээтэр мектебімізге келгенде көп көмегін тигізген еді.
Ұстазымыздың арқасында орыс тіліне деген қызығушылығымыз күннен-күнге арта берді. Жыл аяғына дейін біраз нәрсені меңгердік. Өкініштісі, біз 1978-1979 оқу жылына аяқ басқан жылы Ақаңды шеткері жақтағы Ногооннуур сұмынына әкімшілік аумақ ауыстырып жіберді. Сонымен, «әттеген-ай» деп бір топ шәкірті қала бердік. Кейінірек: «Ақынбабаны бюроның жиналысында өкіметке қарсы сөз сөйлегені үшін басқа жаққа жер аударып жіберіпті», – деп естідік.
Оқиғаны қысқаша баяндар болсақ, сол жылдары Баян-Өлгейді басқаруға Орталық комитеттен ұлты халха Хүрлээ деген кісі келген еді. Ол кезде аймақ көлеміндегі бірінші басшыны халықпен санаспай, бюрода сайлай салатын. Социализмнің іріп-шіріп, бітеу жараға айналып тұрған кезі. Аймақ тұрғындарының 90 пайызы қазақтар, қалған 10 пайызы ғана аз ұлттар –дөрбет, захчин, хошууд, урианхайлар болды. Басқа ұлт өкілінің сайланғанына ел іштей наразы. Жаңа тағайындалған басшы Хүрлээ өз жоспарын таныстыру үшін жиын өткізеді. Ол «Қазақтарға моңғол тілін үйретем, шошқа, суыр етін жегізем» деп өзімбілермендікке салынады. Мұны №11 қаулымен бекіттіріп алады. Қаулының орындалуын тікелей өзі бақылауға алады. Қызыл партияның ақ дегені алғыс, қара дегені қарғыс, пәрмені жүріп тұрған кез. Соның бір ұшығы алыс шалғайдағы Бұлғынға да жетеді. Мектепте өткен кезекті партияның бюро жиналысында сол атышулы №11 қаулыны талқылап, қолдау білдіріп, хаттама жіберу керек болады. Осыны кейбір өзіміздің жағымпаз қазақтар бірден іліп алып, қолдай жөнеледі. Ол аз болғандай, қазақ тілінің сағатын азайтып, қазақ мектептеріне моңғол тілін үйретуге көшеді. Қаншама қазақ тілінің мұғалімдерінің сағаты кеміп, отбасын асырау қиынға түседі. Міне, бұл ұлтқа, оның келешек ұрпағына жасала бастаған қиянат емей немене! Егер сол кездерде Ақаңдардай азаматтар ашық қарсы шығып, араша түспегенде, ондай қиянаттар жалғаса берер ме еді?!
«У ішсең руыңмен» деген қазақтың асыл сөзі бар емес пе?! Бұл жағдай тумысынан сұңғыла Ақаңның жүрегін ауыртып, бірден алдын алуға шабуылға шығады. Ақыры, сол мектептегі бастауыш партия ұйымының бюро жиналысында Хүрлээнің атышулы №11 қаулысын талқылап, оны бірауыздан қолдап, барлығы дауыс берген кезде Ақаң орнынан атып тұрып: «Біз халхадан аз теперіш көрдік пе? 37-нің лаңына ұсталып, жазықсыздан-жазықсыз ата-бабамыз кетті. Кімнің қайда сүйегі қурап, аң-құсқа жем болып жатқанын білмейміз. Енді келіп дүйім елге халханың тілін тықпалап, бұл қай басынғаны, онымен қоймай, Баян-Өлгейдегі ат төбеліндей аз ғана қазаққа шошқа, суыр етін жегізбексіңдер. Қай қазақ ықылым заманнан бері доңыз, суыр етін жеп еді, неге «лениндік» ұлт саясаты жергілікті аз ұлттарға жүрмейді?!» – деп бірнеше өткір сұрақпен отырғандардың аузына құм құяды.
Ақаң мұнымен күресін тоқтатпайды. Ары қарай Қазақстан Компартиясының бірінші хатшысы Дінмұхамед Қонаевқа дүйім Моңғолия қазақтары атынан хат жолдайды. Онда Моңғолиядағы қазақтарды атамекені – Қазақстанға көшіріп әкетуін сұраған деседі. Ол кезде біз небәрі 6-7 сыныптарда оқып жүрген оқушы едік. Сол қыста Ақаң жиі-жиі сабаққа келмей қалып, орнына басқа мұғалімдер сабақ беріп жүрді. Ұстазымыздың көңіл-күйі бұрынғыдай емес, қабағы қатулы, жүзі солыңқы, әредік келіп, сабақ беріп жүрді. Сөйтсек, жергілікті жағымпаздар астыртын «Ақынбаба партия саясатына қарсы, ел ішіне іріткі салып жүр» деп жоғары жаққа жиі-жиі жасырын хат, мәлімет береді екен. Сол қиын-қыстау кезде еліне, халқына шырылдап ара түскен Ақаң ақыр аяғында жеңіп шығады. Оны қызыл партия тергеді, қорқытты, үркітті, ешнәрсе таппады, бар қолданған шаралары туған жері Бұлғыннан басқа жаққа жер аудару болды.
Кейін 1992 жылдары ел Қазақстанға көшкенде Ақаң да дүбірлі көштен қалмай, алғашқылардың бірі болып, атажұртқа отбасымен оралған еді. Алғаш Талдықорған өңіріне қоныстанып, көп ұзамай 1997 жылы мезгілсіз бұл пәниден бақиға аттанып кетті. Бір өкініштісі, аяулы ұстазымызға бір уыс топырақ сала алмадық.
Менің өмірімде Ақынбаба ұстаз өшпестей із қалдырды. Ол кісінің жолын қуып, берген тәлімінің арқасында орыс тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі болдым. Атажұртыма оралып, Жамбыл ауданына қоныс тептім.
Менің көз алдымда Ақаң өр мінезді, алған бетінен қайтпайтын, өжет, алғыр азамат ретінде қалды. Білмейтіні жоқ, нағыз энциклопедиялық білім иесі болатын. Оқымайтын газет-журналы, кітабы болмаушы еді. Сол шақтарда елдің дамымай қалғанын, демократияның жоқ екенін, кез-келген билік тармақтарында партиялық бюрократияның кең қанат жайғанын, рушылдықтың асқынып бара жатқанын, қарапайым шопан, жұмысшы, студент, зиялы қауымның құқықтары таптала беретінін айтып, өз заманының алдыңғы қатарлы күрескері болды. Ол сол кезде өз ішінен шіри бастаған билікпен жалғыз арпалысты. Айналасы толған шибөрілер еді, талап-жегісі келді, талатпады. Бірақ жалғыз жүріп күрескені Ақаңның өмірін қысқартып жіберді-ау деп ойлаймын.
Ақаңның артында өнегелі ұрпағы қалды. Қызы Ақсұңқар Ақынбаба – бүгінде қазақ еліне танымал ақын, аудармашы, журналист. Әншілігі де әкесінен берілген дара қасиет. Осындай ұрпағы барда Ақынбаба есімі мәңгі асқақтай береріне кәміл сенемін.
Емелхан ШАРАПИ
Жамбыл ауданы
