УАҚЫТ ҚҰРЫШТАЙ ШЫҢДАҒАН

«Тату-тәтті бармысыңдар, армысыңдар, адамдар?!»

                                                                                  Мұқағали

      Қазақ «Өмір – аққан су» десе, Ұлы Абай «Дүние – үлкен көл, заман – соққан жел» дейді. Айналып келгенде, осынау қазығы берік екі ойдың да төркінінде адам, заман, ғалам дейтін жұмырбасты пенденің санасының тынышын алған, жібек жіптей сусып қолға ұстата бермес Мәңгілік дейтін дүниелік құбылыстың жұмбағы мен жаратылысын тану, талдау, бағалау жатқаны даусыз. Осы жолдарды жазып отырып, адамзат тарихына өзінің күнгей-көлеңкесімен сіңіп бара жатқан жиырмасыншы ғасырды ойладым. Күні кеше ғана Екінші дүниежүзілік соғыс­тың қан-қасабынан арып-ашып, қажыған, бірі аяғын, бірі қолын беріп, жандәрмен оралған әкелерді, жарының жолын күтіп, сағыныш сарғайтқан аналарды, қара қағазды жүрегінің тұсына басып, соғысты қарғаған әжелер мен жалғызының жолын күтіп, белі бүкірейіп, басы жерге жеткенше үміті мен сенімін жерлемей жүріп, өмірден өткен аталарды, сол сурет пен сол өмір қиындығын көріп жүріп, ерте есейген, бозбала шақпен де ерте қоштасқан ағаларды ойладым. Бірте-бірте алыстаған жиырмасыншы ғасырдың қойнау-қолтығынан алуан-алуан ойлар қолын созып, сәулелі, нұрлы сезімдер шуағын шашқандай болды. Өзгерген өмір мен өрісі бірде кеңейіп, бірде тарылған мына жерүсті тіршілігінің қорығына қамалып отырып, қайыпберен мінезді уақыттың ақ жал толқындарымен алысып, «келместің кемесімен» ұзап бара жатқан таныс, бейтаныс адамдарымды елестеттім.

Әріпбай Алыбаев есімді қайрат-жігері мұқалып, жасып көрмеген, қайсар мінезді қайраткер тұлғаны ойладым. Өткен ғасырдың өркенді істерінің құлағында жүрген, халқына қадірі асқан Әріпбай ағамызды еске алғанымда, есіме жиырмасыншы ғасырдың ел жадынан көшіп кеткен кезеңдері түсті. Бала күнімізде үлкендерден көп еститін отызыншы, қырқыншы жылдардың қоңторы қазақ ауылдарының суреті мен өзіміз шет жағалап көрген ауыр жылдардың арқаны аяздай қаритын қиындықтары көз алдымнан тізіліп өте бастады.
Халқымыздың намысына қайрақ болып, төзім мен сабырға суарылған сол аға буынның арасынан өзінің табандылығымен, тиянақтылығымен, талапшылдығымен айрықша дараланып, ел басқару ісіне ерте араласқан Әрекеңнің өмірбаянына көз жүгірткен кез келген ойы сергек адамның аңғарар бірінші ақиқаты – тұғырлы тұлғаның қайнаған өмірдің ханбазар ортасынан шыққаны. Қыршындай кезінен жоқшылық пен тапшылықтың зардабын көріп, біліп, сезіп өскен қыр баласының халықшыл, көпшіл болуы, қолындағы барын үйелмелі-сүйелмелі отбасымен бөлісіп жүріп, қалыптасуы, ағайын-туысымен, жолдас-жорасымен, Алаш елінің бетке ұстар адал мінез, ақжүрек азаматтарымен келісіп жүріп жетілуі – тектіліктің, іскерліктің, еңбекті бағалай білер азаматтық мінез-қалыптың нышаны еді.
Иісі қазаққа аты мен заты әйгілі ондаған Алаш бітімді тұлғаны берген Аспантау өңірі кіндігін кескен Әріпбай Алыбаев шыр етіп дүние есігін ашқан 1926 жылдың қаңтары қылышынан қаны тамған қиын кезең болды. Алаш арыстарының басы жадыға ілігіп, жер-жердегі, ауыл-аймақтардағы, қазақшалап айтқанда, ел басшылары мен ел көсемдерінің атылғаны атылып, атылмағаны итжеккенге айдалып жатқан жылдар кіндігін кесіп, бесігін тербеткен сары баланың көзін ашып көргені – қазақ ұлтының қабырғасын санап, сүйегін жұқартқан осындай қиянат пен әділетсіздіктер! Он алтыншы жылы орыс патшасына оқ атып, отызыншы жылдары әнімен, күйімен, сөзімен қарсылық көрсеткен қалың елдің басына төнген нәубетті көріп өскен жеткіншектің басқаша болуы мүмкін емес еді. Кешегі Қарқараның төрінде қара отқа қалың жылқысын өргізіп, Үш Меркінің басынан қыран құсын ағызған, Шалкөденің шүйгініне қалың малын сүңгітіп, Лабасы мен Хантәңіріні, Қарадала мен Әулие Шоқыны жалғаған елдің басынан бағы көшіп, шекара асып, үріккенін көзімен көрген әлгі сары бала араға жылдар салып, мынандай жолдарды қағазға түсіреді:
«…Менің есім кіре бастаған кезде, төңіректегі ағайын-туыс, көршілер Қытайға көше бастады. Әкемді де үгіттеп, Қытайға қашалық деушілер болған. Әкем марқұм «Совет өкіметі кедей-шаруаның өкіметі, мені өлтірмейді» деп ілеспеген. Сөйткен өкіметі күздің қара суығында оны балағаттап, сабап, астындағы жалғыз атын тартып алып кеткені есімде. Жаяу-жалпылап қалған әкемізді аяп: «Неге кетпедің?» – деп, үлкен ұлы Бірімтай сұрағанда: «Ағам Жақсат – ақылшымыз, балам, Әбдіхалық – ауданда прокурор. Ұятқа қалдырғым келмеді. Оларды ұятқа батырып, Кеңес өкіметінен қашқаным орынсыз ғой, қарғам», – дегені әлі күнге дейін құлағымда.
1931 жылы біздің үй Жалаңашта қыстады. Не ішіп, не жегеніміз есімде жоқ. Көктемге салым тамақ таусылып, жадап-жүдеп, күзде сойған тананың терісін үйітіп, соны сорпа етіп іштік. Қар кетісімен әкеміз төменгі Ағанас жақтағы егістен масақ теріп, сабан арасынан дән жинауға кетті, – деген өмір үзіктеріне көз тоқтата отырып, ана дәуірдің ой мен сана төрінен көшіп бара жатқан шындықтарымен қайта жүздескендей болдым.
Иә, қазақ «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілесің» дейді. Күнгейі мен көлең­кесін жүрек-таразысы арқылы өткізе жүріп, сыпайылап айтқанда, тұтас бір елді экспериментке салып, ұлтсыздану кеңістігіне айналдыруға ұмтылған, өткенін өртеп, тарихын ұмытқызып жібере жаздаған қоғамның қойнынан шыққан шынайы ұлтжанды тұлғалардың қай-қайсысы да қатардағы бас маманнан аудан, облыс, республика басшылығына дейін көтерілген өз өмірлері мен өз тағдырларына сыни тұрғыдан қарап өскені ақиқат. Ел-жұртты ықтырумен, үреймен бағындырған тоталитарлық жүйенің жазусыз қағидасы қарсы тұрғандардың асау басын ноқтаға қалай сыйғызып, ой-санасын қалай қайырып отырғаны тарихтан белгілі. Атын естігенде жарты әлемнің тізесі қалтырайтын қатал, қатыгез жүйеге қарсылық таныту өз басыңды өзің жадыға қою екенін тағдырлары тәлкек болған ұлт арыстарының қасіретті, қайғылы жағдайлары айтады. Бір бүтін ұлтты қақыратып екіге қақ айырған заманға, төңкерісшіл қоғамға не айтуға болады? Ондаған ғасыр бойы атадан балаға аманат болып сақталып келген ұлы жұртымыз қысқа мерзім ішінде «ұстағанның қолында, тістегеннің аузында» кетер бейшара күйге түскенін жан-жүрегімен сезінген халықшыл басшылар қатал жүйеге бағынудан өзге жолдың жоғын білді. Міне, қаршадай ұлдың буыны бекіп, қабырғасы қатпай жатып көрген өмірлік өнегесі де, қолқа жүрегін запыран болып қапқан ащы да болса ауыр ақиқаты осы еді. Азат ой, еркін сөзі мен сұлу әні үшін итжеккенге айдалған жақын туыстары, Қапездің қол-аяғы байланып бара жатқан кескіні көз алдынан қалай кетсін? Айдалған бір Қапез ғана ма еді?! Он алтыда «қызыл қарын жас баланың қамын ойлап», Қарқараның қара шүйгінін қанымен жуған боздақтар қаншама? Жәмеңке мен Ұзақтың соңынан еріп, Қарақолдың қандықол түрмесінде «елім» деп ажал құшқан ел жақсылары хақындағы аңызға бергісіз ән-жыр, өлең-дастандарды тыңдап, түпкі мақсаты мен мүддесін жүрек түкпіріне тұмар қып, түйіп жүріп жетілген бозбала Әріпбайдың өсу, есею жолы өз дәуірінің өзгеше мектебі болғанын айтады.
Мен бұл әңгіме мен осы сарындас ой-пікірлерді Әріпбай ағамызбен ара-тұра болған сыр-сұхбаттарда естіп жүрдім. Жаратылысынан бөстекі сөз, бөтен әңгімені ұната бермейтін, тәртіпке бағынып өскен ұлтжанды, күрескер ұрпақтың өкілі білгенінің көбін сыртқа шығара бермейтін. «Көрдік қой…», «Болды ғой…» секілді қысқа сөздерімен қайырып, өзін де, ортасын да қымтап отырушы еді. «Әй, біздің Әрекеңнің өлең жазатынын осы жұрт біле бермейді. Өйткені оны өзі білдіргісі келмейді» деген сөзді замандас досы Сәкен аға Тәнекеевтен алғаш естігенде таңқалғаным рас. «Апыр-ай, Сәке, осы Замекең (Заманбек Батталханов ағамызды осылай дейтін бірер жас үлкендігін сыйлап) екеуіңіз менен бір күні шынында да ақын жасап алып жүрерсіздер…» деп қысылыңқырап, қызара қашқақтағаны есімде. «Біздікі жай ермек. Мына Ұлекеңнің (өмірлік жары Ұлжан апайды осылай айтушы еді) көңілін аулау ғой. Нағыз ақын Абай, Қасым, Мұқағалилар ғой!» деп әңгімені Мұқағали поэзиясына бұрып әкеткені жадымда.
Әріпбай ағаның эссе-тол­ғаныстар, мақалалар жазып жүретінін бұрын да білуші едім. Бірақ өлең жазатынын сол күнгі отырыста алғаш естідім. Оның үстіне, біздің қаламгерлер қауымында, ақындық пен әкімдікті қатар алып жүрген ағалар аз болғандықтан ба, билікте жүріп жазумен айналысқандарға аса «оң қабақ» таныта бермейтін психологияның бары рас. Әріпбай ағаның «Мен өзімді ақын санамаймын» деп кесіп айтқан сөзі көңіл төрінде ауық-ауық бұлаңытып жүрген күндердің бірінде қолыма ағаның «Тамаша, қызық көп жылдар», «Замана толқындары», «Өмір өткелдері», «Ұлыдан ұлағат» дейтін кітаптары тиді. Өмірінің ұзақ кезеңдері билікте өткен, әрі ел аузында «табанды хатшы», «қатал басшы», «ұстанымы мықты ұйымдастырушы» деген араға сақтық пен салқындықты қатар салатын ел аузында кең тараған анықтамалардың иесі болған тұлғалы басшының кітаптарын қолыма екіойлы болып алғанымды жасырмаймын. Сосын оқи бастадым. Сөз саптауы, сөйлем құрауы маған ұнады. Жүйелі, жатық, қазақи үлгідегі баяндаулар.
Шығыс Қазақстан, Павлодар секілді өндірісі басым, қандастарымыздың арасалмағы да тым аз іргелі облыстарда екінші хатшы, Алматы облысында салалық хатшы, бірнеше аудандарда бірінші хатшы, Талдықорған облысында бірінші хатшы, министр болып қызмет еткен айбыны мықты, айдыны кең, есімі республика жұртшылығына жақсы таныс тұлғалы басшыны бұлай еміреніп жыр, тебіреніп эссе-толғаулар жаза қояды деп ойлай қойған жоқпын. «Апыр-ай, Сәкен аға біліп айтқан екен-ау» деген ойға келдім.
Эссе, мақала дегеннен шығады. Әрекеңнің Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев хақындағы замана биігіне көтеріліп отырып, барынша кең тыныспен, кемел пайымдаумен жазылған көлемді мақаласын бір деммен оқып шықтым. Оқып шығып, авторға телефон соқтым.
«Аға, Димекең туралы тереңнен тартып, тебіреніп жазған екенсіз. Риза болып отырмын» дедім.
«Рахмет, Нұреке. Бұл сөзіңізді кімнің пікірі деп қабылдаймын сонда? Жазушылар одағы басшысының сөзі деп пе, әлде інінің ағаға айтқан қолпашы деп қабылдайын ба?» деді.
«Екеуінің де пікірі деп қабылдаңыз, аға!» дедім.
«Рахмет! Рахмет, шырағым! Димаш ағамызға қандай теңеу айтылса да жарасатын ұлы адам ғой. Ол кісі қиын, күрделі кезде елді кемеңгерлікпен басқарды. Орталықтың да көңіл-ауанын дәл тауып, Қазақстанды дамудың кең жолына алып шықты. Мәскеудегі шовинистер мен кертартпалардың бетін шебер қайтарып отырды. Өндірісімізді өркендетті. Өрісімізді кеңейтті. Әдебиетіміз бен өнеріміздің дамуына жол ашты. Димекеңнің алдында қарыздармыз… Сол кісі ұлт кадрларын шертіп жүріп, таңдап жүріп тәрбиелеген. Біз секілді тау-таудың қолтығында өскен қазақтың қара баласы аз ба?! Тағдырымыз не болар еді?! Нұрсұлтан Әбішұлы секілді кемел тұлғаны тап басып танып, Теміртаудан Алматыға алдырғанның өзі көрегендік емес пе?!. Ордалы жұртымыз аман болсын! Тәуелсіз Қазақстанды әлем елдерінің алдыңғы легінен көруге жазсын! Қазақстан бар болса, біз бармыз. Біздің болашағымыз бар!» деп еді ағамыз. Әшейінде сөзге сараң, аса шешіліп пікір айта бермейтін Әрекеңнің сол күні ағыл-тегіл сөйлегені есімде.
Өмір… Уақыт… Ұрпақ… дейтін ұғымдарды ойладым. Әрекеңнің телефонда айтылған әлгі эссеге бергісіз тебіреністі сөзін тыңдап тұрып, осы кісінің өзінің қаламынан туған «Сөйленбеген сөз» деген қоғам дамуы мен замана қалыбы, халық тағдыры мен ұлт болашағы хақындағы көлемді мақаласындағы мына сөздері жадымда жаңғырды. «Заманында партия, комсомол, профсоюз жиналыстарында, басқосуларда аз сөйлемеппіз. Бірақ неге екені белгісіз, осы кезде бір сөйлегім келіп тұр. Ол неліктен екенін өзім де білмеймін. Мүмкін біз сияқты зейнеткерлерді күнделікті болып жатқан жиналыс, жиын, тағы басқа шараларға шақырмайтындықтан ба екен, әлде ешқайда делегаттыққа, депутаттыққа сайланбағандықтан ба екен, болмаса зейнеткерлердің еңбегі сіңген тарихи маңызы бар мерекелерге шақыруды біржолаға қойғандықтан ба екен, әйтеуір сөйлегім келеді де тұрады» депті мақаласында Әрекең.
Шын, бүкпесіз айтылған сөз!
Бірде Әрекең оңаша бір кездесуде өзі тәрбиелеп, жетектеп жүріп жеткізген бір азамат туралы айтты. «Ол жігіт менің ғана сенімімді сүрінтіп, орта жолда тастап кеткен жоқ. «Осы жігіт атқа қонса, туған жұртының да бағын өрге сүйрер» деген қалың елдің сенімі мен үмітін де орта жолда шаң қаптырып кетті» деді реніш білдіріп. Аты-жөнін мен сұрамадым. Ол кісі айтпады. Көпті көрген, көппен жұмыс жасасқан тәжірибелі жанның ұстамдылығына іштей сүйсіндім. Кейін білімдар тұлға, білікті басшының осы бір ойын «Замана толғауы» дейтін мақаласынан оқыдым. «Өмірде адамға батылдықты да, батырлықты да беретін Сенім деген күш бар. Сенім адамға кең ойлылықтан, мол түсініктен, адалдықтан пайда болады. Сенімнің ең бастысы – табиғатқа сену. Жарық дүниеге, көк аспан, заңғартау, ағынсу, толқынды теңіз… Тағысын-тағы тұрақты ұғымдар – сенімнің көзі. Бұлар ешқашан сенімді алдамайды. Бұдан кейін дінге, адамға, басшыға, ағайынға, балаңа сену деген бар. Осының ең үлкені – басшыға сену. Басшысына сенген жауынгер жауын жеңбей қоймайды. Қарапайым халыққа сенім мен табыс қажет», – депті Әрекең.
Мен «Егемен Қазақстанда», Қазақстан Жазушылар одағында басшылықта жүргенде кешегі ұлт әдебиетінің алыптары мен арыстарын көрген аға буын-ардақтылармен қалай сырласып, пікір алыссам, солардың ақыл-кеңесіне құлақ асып, ден қойсам, оңтүстік астананың қақ төріне жайғасқан киелі шаңырағымызда ұлтымыз бен ұлысымыздың ел болып, ірге бекітуіне, мемлекет, қоғам, халық өміріне қойын-қолтық араласқан ардақты ақсақалдарымызбен де солай жиі-жиі бас қосып, сырласып жүрдім. Әр кездесуден соң қазыналы қамбадан шыққандай қуанушы едім. Солардың әрқайсысымен өткен сәт, сағаттар қаз-қалпы жадымда. Өкінішке қарай олардың көбі бүгін арамызда жоқ.
Өмірден өздері өткенімен, артына өлмейтұғын сөзі мен ісін қалдырған парасат-пайымы терең, мінезге бай, ойласа, ойдың төрінен, сөйлесе, сөздің өрінен көрінер сол марқасқа ағаларымның бейнелері көз алдыма елестейді. Әрқайсысы өз дәуірінің оты мен суына қатар түсіп жүріп, құрыштай шыңдалған тұлғалар еді ғой! Алматы дейтін ұлы шаһардың жиын-тойларының, алқалы кездесулерінің сәнін кіргізіп, мәнін ашатын Бәйкен Әшімов, Асанбай Асқаров, Салық Зиманов, Қасым Қайсенов, Сағадат Нұрмағамбетов, Хамит Ерғалиев, Әзілхан Нұршайықов, Дмитрий Снегин секілді ел ағаларының орындары уақыт өткен сайын үңірейіп бара жатқандай көрінеді маған. Осы топты өздерінің қоғамшыл, көпшіл, халықшыл қалыптарымен байытып, толықтырып отыратын Қ.Бижанов, З.Батталханов, С.Тәнекеев, Ж.Балапанов, Қ.Ұлтарақов, Б.Қыдырбекұлы, М.Әлдербаев секілді екі дәуір тізгінін тең ұстап, қазақ қоғамының қалыптасуына өз үлесін қосқан тұғырлы тұлғаларды – үлкенге аға, кішіге іні бола жүріп, ұлтты, ұрпақты тәрбиелеудің өзгеше үлгісін орнықтырған ел ағаларын қалай ғана еске алмауға болады?!
Әрекеңе бұл өмірде сүйсін­гендер де, сұқтан­ғандар да аз болған жоқ. Бүгін осы мақаланы жазып отырып, абзал бітімді, қайсар жанға қатысты екі оқиға есіме түсті. Екеуі де ел басқарған ағаның екі дүниенің барын бүкіл жан-тәнімен сезінген ерлікке пара-пар соңғы сәт-сағаттарынан хабар айтады. Өмірінің естен кетпес көріністерін баяндайды.
Біріншісі… «Өтпейтін өмір, сынбайтын темір жоқ» деп басталатын мына жарық дүниемен қоштасқан соңғы хаты (ұлдары Жақан мен Серікте болуы мүмкін). Бақұлдасу үлгісінде жазылған хаттан өрлік пен ерлік нышанын аңғармау мүмкін емес еді. Бүгін… Ертең… Өмірден өтерін ескерте отырып, ақыреттік міндетті кімдер, қалай атқаруы тиіс екені жазылған бір беттік хатты оқып отырып, арқам шымырлап еді.
Екіншісі… Қайраткер басшымен қоштасуға арнайы Өскеменнен ұшып келген жаратылысынан батыр болып туған, Социалистік Еңбек Ері Бошай Кітапбаев ағамыздың досымен қоштасу сөзі. Көзінен алты тарам жас парлап тұрып: «Әріпбай Алыбаев дейтін ірі қазақтың мәңгілік өмірі басталды. Қазақ елі, соның ішінде Шығыс Қазақстан жұртшылығы Әрекеңді жүрегінде сақтайды. Азаматтың есімін ел есінде қалдыратындай шаралар атқарылуы керек. Алматы қаласы, Алматы және Павлодар облыстары да осы шараға атсалысатынына сенемін», – деп еді.
Еліне сеніп, жұртына сүйініп жүріп, Әрекең өмірден өтті. Елі-жұрты жанындай жақсы көретін досы Әріпбай Алыбаев есімі мен ісінің жұрт жадынан өшпейтініне иманындай сеніп жүріп: «Әрекеңнің есімі ауыл, мектеп, көше аттарына қашан беріледі? Ер еңбегін бағалау керек! Ел емеспіз бе?» – деп арыстандай ақырып жүріп, Бошай Кітапбаев ағамыз да мына жарық жалғаннан өтті.
Мұқағалидың сөзімен айтқанда, «келместің кемесіне» мініп, өз мінездері мен өз дәуірлерін арқалап бірте-бірте ұзап бара жатқан ардақтыларымыздың арасынан Әріпбай Алыбаев есімді тұғырын уақыт өзі шыңдаған кесек бітімді, қайраткер тұлғаның да туы желбіреп, ұзап бара жатқанын көргендей болдым.

Нұрлан ОРАЗАЛИН,
ақын, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты